Қазба жұмыстарымен айналасатын археологтардың ара-тұра «Шыбық шаншысаң, шынар өсетін оңтүстіктің топырағына күрек салсаң, арғы жағынан көне тарих сайрап қоя береді» дейтіні бар. Бұл әсерлеуі жоқ ақиқат сөз.
Қазақ тарихының қай бетін парақтасаңыз да бұл өңірдің шежіресіне соқпай кетпейтіні жоқ. Ұлы Жібек жолының бойында жатқан атақты Отырар, Түркістан, Сайрам, теріскейдегі Шолаққорған, Баба ата кезінде сауда-саттығы мен қолөнері өркендеген, атақ-даңқы біраз елге жайылған қалалар болған. Бүгінде осы тарихи- мұраға бай өлкеде туризмді дамыту үшін Оңтүстік Қазақстан облысының әкімдігі бірқатар жобаларды жүзеге асырып жатыр. Туризм тек табыс қана емес, осы мол мұраны насихаттаудың да тетігі екені баршаға мәлім. Осы туристтік бағыттың бел ортасында жатқан нүктенің бірі - көне Сайрам.
Қазақ жеріндегі ең көне қала
Қазақ жерінде Сайрамнан көне қаланы таба алмауыңыз мүмкін. Сайрам туралы ең ескі дерек біздің жыл санауымыздан бұрынғы төртінші ғасырда жазылған парсылардың кітабы - «Авестада» ұшырасады екен. Аталған кітапта ол «Сайрим елі» деп жазылған. Қаланың атауы туралы түрлі болжамдар бар. Кейбір тарихшылар «Сайрам» деген сөз көне түркі тілінен аударғанда «Тастақ сай» дегенді білдіреді дейді. Қаланың Сайрам су өзенінің бойында орналасуы, жерінің тастақты болып келуі бұл болжамды қуаттай түседі. Ал, қаланың ортағасырылардағы атауы «Исфиджаб». Ол --«Екі дария аралығы» дегенді білдіреді. Қала өз тарихында Аққала, Орынкент деген атаулармен де белгілі болған.
Көне парсы деректерінде Сайрам - «Сайрим» деп жазылған. Мұндағы «Сайр» деген сөз парсы тілінде «бас» дегенді білдіреді. Бұған қарағанда Сайрам «Бас қала» деген мағынаны беруі де мүмкін. Жергілікті халықтың қолында сақталып қалған шежірелерде Сайрамның негізін Ыдырыс пайғамбардың қалағаны жазылған. Көне Сайрамның орны осы уақытқа дейін ғылымда нақтыланбаған. Кейбір ғалымдардың болжамы бойынша ол Сайрам су өзенінің сол жағалауында, Қазығұрт тауына жақын жатыр. Белгілі түркітанушы Бартольдтың еңбектері де осыны меңзейді. Ал қала қазіргі орнына кем дегенде осыдан екі мың жыл бұрын қоныстанған. Оған қаланың орнынан табылған жәдігерлер куә. Егер Сайрамға археологиялық қазба жұмыстары кеңе көлемде жүргізілсе, қазақ тарихына қатысты қаншама деректер табылар еді.
Аңыз бе әлде ақиқат па?
Қазба жұмыстары көне қалаға қатысты ақиқат пен аңыздың да аражігін ажыратып берер еді?! Өйткені көне Сайрамға қатысты аңыз көп. Солардың бірінде Нұх пайғамбардың кемесі топан судан кейін Қазығұрт тауының басына тоқтағаны айтылады. Топан су кейін қайтқан соң, төңіректе бірінші болып Сайрам өңірі көрінген екен. Нұх пайғамбар сонда қоныстанып, адамзаттың екінші өмірі Сайрам жерінен басталған деседі. Кезінде Сайрамнан 7 шақырым жерде Нұх пайғамбардың ұлының қырық метрлік қабірі болған көрінеді. Қаланың орталығында күні бүгінге дейін Қызыр пайғамбардың қабірі бар. Ал, қаланың негізін қалады деген Ыдырыс пайғамбардың атымен аталатын мешіт өткен ғасырдың отызыншы жылдарына дейін сақталған. Қызыл белсенділердің қылышынан қан тамып тұрған заманда осы мешіт жермен жексен етілді, ал оның алдында тұрған, жұрт қасиетті деп санаған тас бағаналар (жергілікті халық арасындағы аңыз бойынша тас бағаналар Адам ата мен Хауа ана немерелерінің қолымен жасалған көрінеді) ) ізім қайым жоғалған (Осы Сайрам тас бағаналарын мәдени ескерткіштердің тізіміне алғашқылардың бірі болып енгізілуі керектігін жиырмасыншы жылдары Бейімбет Майлин өз мақаласына арқау еткен). Тастардың бірі тоқсаныншы жылдары Әзірет Сұлтан кесенесінен табылды. Екінші бағана қазір Санкт Петербургтегі Эрмитажда тұр. Оны елге қайтару әрекеттері әзірге нәтижесіз. Сайрамда сондай-ақ, Мәриям ана кесенесі бар. Ол Иса пайғамбардың анасы —Мәриямның қабірі деседі. Әрине, қисынға келмейді. Дегенмен, осы арада көне замандарда христиандардың құлшылық қылатын ғибадатханасы болған көрінеді. Көне қаланың бір кездері зорастраизмның, шаманизмның орталығы болғаны туралы мәліметтер көп. Осыдан бірнеше жыл бұрын Сайрамның іргесіндегі қырғы мазардан ескі ғибадатхана табылды. Кездейсоқ аршылған тарихи орын бір кездері күнге табынушылардың құлышылық үйі болғанға ұқсайды. Бұдан 2600-2700 жылдар бұрын Сайрамның төңірегінде мекендеген халықтар осындағы Мәртөбеге жиналып, діни рәсімдерін атқарған. Бұл рәсім мамыр айының екінші онкүндігінде өткен. «Мамырда Мәртөбеге кел» деген сөздің астары осы дәстүрмен байланысты болса керек. Бертінде қазақ хандығының тұсында хандардың, сұлтандардың, билердің көктемде Мәртөбеге жиналып кеңес құруы осы дәстүрмен байланысты сияқты.
Өз тарихында талай мәдениеттер мен өркениеттерді бастан өткерген Сайрам бірнеше мәрте шапқыншылыққа ұшырады. Араб тарихшылары монғол шапқыншылығы кезінде қалада адам сүйектерінің кірпіш секілді қаланып жатқанын баяндайды. Сайрамды әсіресе, жоңғар шапқыншылығы қатты қиратты. Жоңғарлар қалаға алғаш рет 1681 жылы шабуыл жасап, бірақ оны ала алмаған. Екінші шапқыншылық «Ақтабан шұбырынды, Алакөл шұбырынды» жылдарында болды. Жоңғарлар қаланы түгелдей талап-тонап, еңбекке жарамды қыз-жігіттерді айдап алып кеткен. Тарихи деректер осы сұмдық кезінде қала тұрғындарының 40 мыңнан 6 мыңға дейін кемігенін жазады. Құлдыққа түскен сайрамдықтар көптеген елдерге босып кетті. Бүгінде Түркіменстанда, Тәжікстанда, Өзбекстанда «Сайрам» деген жер атауларының кездесуі осы аласапыран кезінде бас сауғалап қашқан сайрамдықтардың кейінгі тағдырымен байланысты болса керек,--дейді ғалымдар. 1810 жылдары болған қоқан шапқыншылығы, 1864 жылғы орыс отаршылдығы да Сайрамның аса қайғылы парақтарының бірі болып табылады.
