Бүгінде Шымкент қаласына қарайтын Сайрам елді мекенінде әулиелі, тарихи нысандар көп. Солардың бірі Қарашаш ана кесенесі.
Нысан Сайрамның орталығында, Жүсіп Сайрами және Әмір Темір көшелерінің қиылысынан 100 м қашықтықта, ескі зираттың шетінде, биік жерде орналасқан, оның оңтүстік фасады Әмір Темір көшесіне қараған.
old.archaeology.kz порталының жазуынша, Қарашаш ана кесенесінің киелі дәстүрі Қожа Ахмет Яссауидің анасы болып, ол қайтыс болғаннан кейін осы жерге тұрғызылған деген аңызға айналған әңгімелерге сүйенеді. Жазба деректер бойынша, ең бастысы «Мадинат-әл-Байда мен Испиджаб әулиелерi хақындағы трактаты» (XVII ғ. соңы–XVIII ғ. басы) мен XIХ–ХХ ғ. басындағы фольклорға негізделеді. Сол уақытта ескерткіштің қазіргі атауы пайда болған – аңыз- әңгімелер бойынша кесене күмбезінің ұшар басына Қожа Ахмет Яссауи анасының бір бұрым қара шашы байланған, осылайша оның лақап есімі мен кесененің аты – «Қарашаш ана» пайда болады. Оның шын есімі Айша бибі (Айша қатын). XVII ғ. аяғындағы аңыз-әңгімелер бойынша ол – Қожа Ахмет Яссауидің әкесі Ибраһим атаның ең танымал шәкірттерінің бірі болған Мұса шейхтың қызы. XVII ғ. аяғындағы аңыз- әңгімелерде оны XIII ғ. соңында Ташкенттің «әулиесі» болған Омар Багистани шейхтың қызы, қарындасы немесе немере қарындасы болған дейді (Девин ДиУис). Деректер мен аңыздарда Айша бибі қарахандықтар кезеңінің білімді және тақуа әйелдердің бірі ретінде суреттеледі. Қарашаш ана кесенесіне кіріп шығу Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесіне зи-ярат ету салтының бастауы болды.
Ескерткіш туралы деректер 1925 ж. жарық көрген М.Е. Массонның «Старый Сайрам» тарихи-археологиялық очеркінде кездеседі. 40 жыл бойы ұмыт қалғаннан кейін, Шымкент облыстық музейінің құрылыс ісі және сәулет өнері жөніндегі облыстық бөлімінің (Т. Поднебесная) тапсырмасы бойынша кесененің толық өлшемі алынып, сызбасы бар қысқаша тарихи анықтамасы мен сипаттамасы жасалды. 1983 ж. ескерткішті қалпына келтіру жұмыстарына байланысты алынған өлшемдері қайта пысықталды. Осы уақытта кесене Қазақстанның тарих және мәдениет ескерткіштерінің жиынтығына енгізілді.
Қараша ана кесенесі қашан тұрғызылған?
Сайрам елді мекенінде орналасқан Қарашаш ана кесенесі көне замандарда тұрғызылған.
Қарашаш ана қайтыс болғаннан кейін немесе кейінірек жерленген жеріне мемориалдық құрылыс – кесене немесе мешіт салынған деп жорамалданады. Дегенмен, бізге жетіп отырғаны бірінші, тіпті екінші ғимарат емес. М.Е. Массон ғимараттың тұрғызылуын өз көзімен көрген адамдардан жинаған ақпараттарға байланысты қазіргі кесене 1851–1852 ж.ж. салынған деп мәлімдейді. Бұл кезеңде Оңтүстік Қазақстан қоқандықтардың қол астына бағынып, Сайрам Қоқан хандығының құрамына ташкенттік биліктегі уәлаяттардың бірі ретінде кіреді, осы кезде діни ғимараттардың құрылысы жанданады. Оңтүстік Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін 1860 ж.ж. бастап кесене бірнеше рет қалпына келтірілгенін жоққа шығаруға болмайды, оны қабырға қаландысының ерекшеліктері – төменгі қатарларының бірнеше кірпіші ғаныш ерітіндісімен, ал жоғары қарай балшықты пайдалану арқылы тұрғызылғандығы көрсетеді. Кеңестік уақытта күмбез өзінің пішінін өзгертіп бірнеше рет жаңартылды. 1996 ж. ескерткіштің келбеті өзгертіліп, ақ жалпақ метал- мен жабылады.
Қарашаш ана кесенесі – порталды-күмбезді бір бөлмелі құрылыс, оның кейінгі ортағасырлық келбеті культтік сәулет өнерінің архитектуралық пішінінің барлық қағидасын жинаған – төртбұрышты жоспардағы қабірханасы, шығып тұрған порталы, цилиндрлі барабан үстінде сфе- роконусты күмбезі бар.
Ғимарат (жалпы көлемі – 6,8х8,6 м, биіктігі – 7,25 м) іргесі тастан, үсті күйдірілген кірпіштен тұрғызылған. Көлемдік-кеңістіктік композициясынан қабірхананың төртбұрышты жоспардағы негізгі призмалық көлемі кесененің оңтүстік және батыс фасадына сәйкес құралған порталдың (пештак) негізгі көлеміне тірелген, сегіз қырлы бөлігіне орнатылған цилиндрлі барабан үстіндегі сфероконусты күмбезі анық байқалады. Құрылымдық үлгісі тым қарапайым: төртбұрышты жоспардағы бөлменің дөңгелек күмбез негізіне өтуі қарапайым төрттік бұрыш қиғаштығы тәсілімен жүзеге асқан (жабылған кеңістіктің кіші аралығы оған мүмкіндік береді).
Ескерткіштің басты композициясының ерекшелігі – бір бөлмелі порталды-күмбезді кесененің өзгеше типінде болуы және бұрыш жасап тұрғызылған екі бірдей (ені бойынша сәл ерекшеленетін) порталының бар екендігі. Батыс бөлігіне есік жасалса, ал оңтүстік пештактың осы жеріне, кесенеге кіру өлшемі бойынша тең келетін панжара торлы терезе төмен орнатылған.
Шымкен пен Сайрам іргесі көне замандарда қаланған шаһарлардың бірі есептеледі. Сансыз баптардың мекені саналатын Сайрамда әулиелі орындар көп. Мұнда жыл бойына әр қиырдан келген зияратшылардан үзілген емес.
Шымкентте туристер жиі келетін тарихи-киелі орындардың бірі Мариям ана кесенесі. Аталған кесене Сайрам елді мекенінде орналасқан. Қабірстанға кіреберіс оң қапталда мешіт, одан соң қабірстан бар. Екеуі де Мәриям ана атымен аталады. Бибі Мәриям ана атымен аталатын жазбалар мен ел аузындағы әңгімелерде екі түрлі дерек бар. Бірінде – мұнда Хаммад қажының қызы Бибі Мәриям жерленген дейді. Ол жастайынан құлшылыққа бой ұрып, шариғат заңдарын мүлтіксіз орындап өткен екен. 760-770 жылдары Сайрам, Түркістан аумағына исламды тарату мақсатымен Ысқақ бабаның бастауымен Абдал-Әзіз баб, Түкті Шашты Әзіз баб әскері келеді. Солардың ішінде Мариям ана болады. Пайғамбар Мариям анаға батасын беріпті. Ол әйелдерді намаз оқуға үйретуге көмектескен. Мариям ананың емшілік қасиеті де болған. Теріскей өңіріндегі құдіреті күшті, ең жасы үлкен әулие әйел – Гауһар ана бибі Мәриямның түсіне еніп «Пәктік пен тазалық, әділдік пен ақиқатты сақтаушы пір ретінде елге таныласың» деп аян беріп, жарылқаған екен. Мариям ана кесенесі зияратшылар үзілмейтін, Шымкент қаласындағы туристік нысандардың бірі саналады.
Сайрам мыңдаған жылдық тарихы бар Қазақстандағы көне қала. Мұнда түркі әлемінің пірі есептелетін Қожа Ахмет Ясауи дүниеге келген. Сайрамда бүгінде оның ата-анасы Ибрагим ата мен Қарашаш ананың кесенелері бар.
