«Мен ел қыдырып жүретін құдыретпін. Ал жерде іздейтін адамдарды мен тек осында қабылдаймын». Шымкент қаласының аумағына кіретін, сансыз баптардың мекені саналатын Сайрам ауылындағы Қожа Салық кесенесінің кіре берісінде осындай жазу бар.
Жергілікті тұрғындардың айтуынша, бұл сөз Сайрамның тарихы туралы жазылған көне кітаптардан алынған. Аңыз бойынша Қыдыр ата Сайрамда дүниеге келген. Қожа Салық оның әкесі. Ол әр жұма күні таң ата Сайрамдағы ата-анасының кесенесіне зиярат ететін көрінеді.
Яғни, Қыдыр атаның іздесеңіз, Сайрамға келіңіз.
Қыдыр ата туралы ел аузында таралған сөздер, оған қатысты таным-түсініктер көп. Қыдыр немесе Қызыр ата Ұлыстың Ұлы күнінде ел аралап, адамдарға құт-береке сыйлайды, бата береді. Бұл күні Қызыр бабаға арналып әр үйдiң төрiнде қос шырақ жағылатын болған. Қазақта «Қырықтың бірі Қыдыр», «Қыдыр қонған», «Қыдыр дарығын» деген сөздер бар. Адамға Қызыр ата өмірінде кем дегенде үш рет көрінеді екен. Ол алғашқыда жиырма жеті жастағы жігіт, екіншісінде қырық жеті жастағы жігіт ағасы, ал үшіншісінде алпыс жеті жастағы қария кейпінде жолығады-мыс. Оның «Қызыр» аталу себебі – ол отырған жердің түсі әп-сәтте жасылға айналады екен. Жасыл түс пен жер дүниенің көктеп, гүлдеуін араб тілінде «хезра» деген.
Қыдыр атаға қатысты әдеп-ғұрыптар түркі халықтарында ықылым замандардан бері кездеседі. Мәселен гагауз халқында Хыдырлез деп аталатын мереке бар. Бұл мереке бидайға алғаш рет масақ байлаған кезде атап өтіледі және ол мамыр айының алғашқы жұмасына сәйкес келеді. Бұл кезеңді «тепреч» деп атайды. Хыдырлез түнін гагауздар ән айтып, түрлі жарыстармен, мол дастарханмен қарсы алады. Хыдырлез сөзінің ұғымын ғалымдар Қыдыр мен Ильяс пайғамбарлардың атымен байланыстырады.
Қасиетті Құранның «Кәһф» сүресінде Қыдыр ата туралы жазылған. Онда Қыдырдың Мұса пайғамбармен кездескені, Алла тағаланың оны Мұса пайғамбарға тағылым үйрету үшін арнайы жібергені баяндалады. Ал Сайрамда Қыдыр атаға қатысты бір емес үш бірдей нысан аталады. Оның біріншісі, Қызыр мұнарасы. Шымкент қалалық әкімдігінің мәліметінше, бұл нысан «Қазақстанның киелі жерлерінің» картасына республикалық маңызы бар ескерткіш ретінде енген. Ерте замандарда осы мұнараның қасында Қызыр мешіті болған. Бүгінде оның тек қалдықтары ғана сақталған.
Бүгінде Шымкент қаласына қарайтын Сайрам елді мекенінде Қожа Салық кесенесі бар. Аңыз бойынша ол Қыдыр атаның әкесі деп есептеледі.
Бұл нысан бүгінгі Сайрамның орталығына жақын жерде, Мәртөбеге баратын жолдың бойында жатыр. Қожа Салық кесенесі Сайрамдағы көне ғимараттардың бірі болып есептеледі. Жергілікті тұрғындардың айтуынша, әулиенің басына алғашқы ғимаратты Сұлтан Мансұр тұрғызған. Кірпіштен салынған, нысанның ішінде жоғары көтерілетін баспалдағы бар. Кесене төрт қырлы. Алғашқы кесене 6-ыншы, енді бір деректерде 11 ғасырда салынса керек. Бірақ тарихшылар қазіргі ғимарат 19 ғасырда ортасында тұрғызылған дейді. Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарында кесенеге жөндеу жұмыстары жүргізілген. Сексеніші жылдары ол мемлекет қорғауына алынған. Тоқсаныншы жылдары кесенеге қалпына келтіру жұмыстары қайта жүргізілген. Соңғы жылдары әулиеге Ергеш деген ақсақал шырақшылық етті. Ол қайтыс болғаннан кейін бұл қызметті оның кемпірі Хабиба апа жалғастырды. Хабиба апа 2020 жылы о дүниелік болған. Содан бергі аралықта кесенені күтіп ұстау жұмыстарымен оның ұлы Толқын айналысады.
Толқын Исрайыловтың айтуынша, кесенеге 2010 жылы экс-сенатор Өмірбек Байгелді күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізген. Кесененің ауласы кеңейтіліп, ғимараттың сырты шығыстың ою-өрнектерімен әрленген.
- Күрделі жөндеу жұмыстарын Өзбекстаннан әкелінген ұсталар жүргізді. Оған ғылым кандидаты атағы бар азамат жетекшілік жасады,-дейді Т.Исрайылов.
Соңғы жылдары кесенеге келіп зиярат ететін азаматтардың қатары күрт сиреген. Неге? Шамасы бұған «әулиеге зиярат ету, әулиеден сұрау ширк» деген түсініктер әсер ететін сияқты.
Жалпы Сайрам өңірінің тарихы аңыз-әпсаналармен астасып жатыр. Жергілікті халықтың қолында сақталып қалған шежірелерде Сайрамның негізін Ыдырыс пайғамбардың қалағаны жазылған. Халық арасындағы түсінік бойынша Мұса пайғамбардың замандасы Юша пайғамбардың моласы Сайрамға жақын жерде жатыр. Нұқ пайғамбардың кемесі тоқтаған Қазығұрт тауы да осы арадан алыс емес. Бірақ бүгінгі ұрпақ ғасырлардан ғасырларға жалғасып келе жатқан осындай аңыз-әңгімелерге, Қыдыр атадан даритын құт-берекеге, қасиетке сене ме?
Үшінші мегаполис мәртебесін алған Шымкентте тарихи, киелі орындар аз емес. Бір ғана «Ескі қалашықтың» өзінде мегаполистің өткен тарихын танытатын, туристерді тартатын көптеген жобалар жүзеге асырылып жатыр. 2013 жылы мегаполистің құрамына сансыз баптардың мекені атанған Сайрам елді мекені өтті.
Тарихшы, археологтардың айтуынша, Шымкент пен Сайрам тарихтың әр қилы кезеңдерінде бір-бірімен тығыз байланыста болған. Сонымен бірге бұл екеуі алма-кезек өңірдегі жетекші қалаға айналып отырған. Мәселен, көне дәуірлерде Шымкент Сайрамсу, Бадам өзені аңғарларындағы ірі қала атанса, ортағасырларда Сайрам басты шаһарға айналған. Өз тарихында қос қала алғаш рет бір мегаполистің аумағына біріктірілді. Бұл Шымкенттің туристік әлеуетіне үлкен серпін берді.
Шымкент қалалық әкімдігінің таратқан мәліметіне қарағанда, үшінші мегаполистің аумағында бүгінде 110 туристік нысан бар. Оның ішінде 7 тарихи нысан республикалық маңызы бар «Қазақстанның киелі жерлері» жобасына енген. Осындай тарихи әрі туристік нысанның бірі - Мәртөбе кешені.
Ерекше кешен Шымкент қаласындағы Сайрам тұрғын алабы мен Қарамұрт ауылының аралығында орналасқан. Жазба деректерге қарағанда, Мәртөбе өз заманында билеушілердің ордасы болған. Қалашықтың орны ҮІІ-ХІІ ғасырларға тән. Биіктігі 6-7 метрді құрайды. Мәртөбені көбіне «Дала Парламенті» деп те атайды.
Қазақ жерінде ұлы жиындар өткен, маңызды шешімдер қабылданған жерлер, оның ішінде тарихи төбелер аз емес. Ұлы хандар жерленген – Ұлытау, орда тіккен – Кішітау, хан жайлаған – Қаратау, Хантау. Жәнібек пен Керей хандардың қазақ тайпаларының басын қосып, Қазақ хандығының туын тіккен әйгілі – Қозыбасы. Жоңғар басқыншыларына қарсы қазақ жасақтарының басын қосқан, бірліктің символы саналатын Ордабасы тауы. Тарихшылардың айтуынша қазақ жерінде төбелер көп, бірақ Мәртөбе - жалғыз. Дәл осы Мәртөбеде үш би - Төле би, Қазыбек би және Әйтеке би - "Жеті Жарғыға" қол қойып, ал Тәуке хан оларды өз мөрімен бекітті деген аңыз бар. Осы Мәртөбедегі жиындарда көшпелі қазақ қоғамындағы шаруашылықтан бастап халықаралық қатынастарға дейінгі мәселелер талқыланған. Рулар мен тайпалардың ақсақалдары даулы ітерді қарап, төрелік айтқан. Мәртөбені 1978 жылы "Қазақстан тарихы мен мәдениеті ескерткіштері жинағы" авторларының бірі, белгілі қазақстандық ғалым-археолог Николай Подушкин бастаған Шымкент педагогикалық институтының археологиялық отряды зерттеді.
