Шымкент қаласында, Сайрамсу өзенінің бойында Хызыр мұнарасы орналасқан. Мұнара Х ғасырда тұрғызылған. Мұнарадан оңтүстікке қарай үш жарым шақырымға созылатын жер асты жолы бар.
Мұнараның бір бөлмесінде жер асты жолына түсетін есік болған. Бұл мәліметті көпке дейін елден жасырып, құпия ұстап келген. Мұнара ішінде баспалдақ болған.
Ел әңгімесі мен тарихи деректерде Қызыр (а.с.) шын аты Ілияс ибн Мәлкән ибн Әмир ибн Шалих ибн Арфахшид ибн Сам ибн Нұх екен. Сайрам өңірі ислам дінін қабылдаған соң, қала ортасынан үлкен мұнара мен мешіт тұрғызып, оны Пайғамбар құрметіне «Қызыр» мұнарасы деп атаған. Көзі ашық, көңілі ояу дін иелері Қызыр а.с.-ды көзі тірі пайғамбарлардың бірі деп есептеген. Оның Хызр аталу себебі, ол отырған жердің түсі әп-сәтте жасылға айналады екен. Жасыл түс пен жер дүниенің көктеп, гүлдеуін араб тілінде «хезра» деген. Хызр мұсылмандар арасында су пайғамбары ретінде танылған.
Қызыр – ислам дініндегі пайғамбарлардың бірі. Кей халықтарда ол теңізге сапар шегушілердің қамқоршысы деп есептелсе, сондай-ақ өрттен, су тасқынынан, ұрлықтан, жылан шағудан сақтайтын пір деп те есептеледі.
Ұлы уағызшы-сопы Қожа Ахмет Яссауидің анасының мазарында құрылған - Қарашаш ана кесенесі. Қарашаш ананың шын есімі – Айша бибі. Ол Сайрамдағы атақты Муса шейхтің қызы болған. Қарашаш Ана сол уақыттағы әйелдердің ең білімді, тәрбиелісі болған тұғын. Бай және әулетті отбасыдан шыққан Қарашаш ана жаман мінезді болмаған, ешқашан өзін менменшіл, мақтаншақ ұстаған емес. Ол адамдарды емдеп, олардың түстерін болжай алған. Атақты Қарашаш ана көп уақытын өз балаларының тәрбиесіне ғана емес, көмек қажет адамдарға қол ұшын созуға бөлген. Осылайша ол өз ауылына өзінің аналық қасиетімен танымал да сыйлы бола алды. Аңыз бойынша, сол уақыттағы күмбездің басына Айша бибінің қара шашының бір талы ілінген тұғын, алайда ол кейін жоғалып кетті.
Ең алғаш кесене 8 ғасырда құрылған. Алайда табиғи жағдайлар мен уақыттың әсерінен кесене құлап, қайта қалпына келген. Осы күнге дейін сақталып келген кесене 19 ғасырдың ортасына жатады. Кесене Орталық Азияда және Қазақстанда тараған төртбұрышты 27*27*5 см көлемді күйген кірпіштен жасалған. Сонымен қатар, құрылыста ағаш, саз тәрізді табиғи материалдар қолданылған. Қабырғаны тұрғызу кезінде арша қолданылған. 19 ғасырда қайта тұрғызылу кезінде күмбез үлкен өзгерістерге ұшырады. Кесененің көлемі шаршы тәрізді, 6,3 * 6,3 м. Ғимарат бұрыш қалқандарына негізделген барабанда тұрған күмбезбен аяқталады. Күмбез биіктігі 7,08 метр. Оңтүстік және батысындағы қабырғаларының маңдайшалары сүйір жерге ұқсатылып өрілген, өрнекті кірпіш қалау әдісімен күмбез дөдегесін айналдыра белдеу тартқан. Ғимараттың қасбетінде кәдімгі кірпіш қолданылған. Еден құм үстінде орналасқан, кірпіштерден жасалған. Күмбездің төрінде Қарашаш ананың мәрмәр тақташалармен көмкерілген қабірі бар. Кесененің 2 ғасырдан ұзақ сақталуы ғимараттың жақсы материалдардан сапалы жасалғанын білдіреді. Құрылыста қолданылған ағашты детальдары, оюлары тоқырамаған.
Ибрагим ата (X-XI ғасыр) кесенесі.
Кесене Ұлы Жібек жолы мен түркі елдерінің тарихын танып, мәдениетіне бойламақ саяхатшылар мен зиярат етушілер ұмтылған киелі орын болып есептеледі.
Көне Испиджап, қазіргі Сайрам – сопылық ілімнің көрнекті өкілі Қожа Ахмет Ясауидің туып-өскен жері, ғұламаның ата-анасы өмір сүріп, дүниеден өткен мекені.
Болжам бойынша кесене XVI-ХVII ғасырда жергілікті шейх, Қожа Ахмет Ясауидің әкесінің жерленген орнында бой көтерген.
Бұл ескерткіш ортағасырлық сәулет өнеріне тән күмбезді кесенелердің алғашқы үлгілерінің бірі. Бүгінгі таңда зияратшылар мен туристер кесененің XIX ғасырда салынған нұсқасын көре алады. Құрылыстың ішкі-сыртқы көрінісінен ортағасырлық элементтердің де сақталғандығын анық байқауға болады.
Кесене биіктігі 8 метрден асатын, бір бөлмелі, шаршы пішіндес құрылыс болып табылады. Кесене салынған кезінен бастап сан рет қайта жөндеуден өтсе де, өзінің бастапқы сән-салтанатын жоғалтпай, рухани- тарихи құндылығы еселей түскен. Қазірде аталмыш кесене Қазақстанның республикалық маңызы бар сәулет ескерткіштері қатарынан лайықты орнын алған.
Шынтуайында, ХІ ғасырда Сайрам ислам дінінің өркендеу өзегі болды. Мұнда талай діни тәлімгерлер мен ұстаздар, ислам ғалымдары өмір сүрген. Соның ішінде дәулетті де зиялы әулеттен шыққан Ибраһим ата да болды. Жастайынан халықтың құрмет-ықыласына бөленген Ибраһим егіншілікті кәсіп қылғанымен, ел арасында рухани ұстаз, діни уағыздаушы ретінде аты шыққан. Ибраһим ата қашанда көмекке зәру жандарға жәрдемдесіп, талай шәкірт тәрбиелеп, салиқалы ғұмыр кешкен.
Сайрамдағы сәуле өнерінің таңғаларлық ескерткіші Әбділ Әзиз-Баб кесенесінің салынуы Қарахандықтардың дәуіріне ІХ ғасырға жатады.
Кесененің атауы «Ұлының құлы» деген мағынаны беретін Әбд әл-Әзиз арабша еркек адамның есімінің қазақ нұсқасы болып табылады. Әбд әл-Әзиздің ғұмырнамасы оны Мұхаммед пайғамбардың алғашқы ізбасарларына жатқызатын «Рисаль» кейінгі анонимдік шығармасында бар. Аңыз бойынша, Әбд әл-Әзиз Қ.А. Яссауиден 300 жыл бұрын тұрған, ал бұл уақыты бойынша осы аймақтағы исламның пайымдауына ұқсайды. Тарихи деректерге сәйкес 766 жылы қазіргі Қазақстанның территориясына Ысқақ баб басқарған өз еркімен келген арабтардың жасағы келді. Осы жасақтың ту көтерушісі исламды таратуда наңыз ерлікті көрсеткен Әбділ-Әзіз-Баб болды. Оның білімдігі, қайраттылығы мен Ислам ісіне берілгендігі бірден байқалған. Бәлені болдырмайтын және жаладан ақтай алатын әулие халық арасында Балегердан деп аталған. Ол тарихта осы атымен қалған.
Әбд әл Әзиз баб кесенесі XVI ғасырда тұрғызылған, ол үш бұрышты құрылыс болып табылады. Ауданы - 11 х 6 м, биіктігі - 10 м. Кесенеде үш жай бар, ортасында сыйыну жері, ал шеттерінде екі қабыр бар. Солтүстік жағында Әбд әл Әзиз мәйіті, ал екінші жағында, оның аяқ жағына қарай бағытталып Сейіт Қожахан ата жерленген.
Әбділ-Әзиз-Баб кесенесі бұл – Қазақстан территориясында діни ортағасырлық сәулет өнерінде құрылған дәстүрлі бетше босағалық-күмбездік құрылыстың сәулет ғимараты.
Күйілген төрт бұрышты кірпіштен салынған. Негізгі көлемге қосымша күмбезбен жабылған 2 кейінгі, әр түрлі уақытта салынған жайлар салынған. Орталықтағы негізгі бөлімі биік барабандағы күмбезбен аяқталады және П-тәрізді жақтаушасы бар сүйір терең доғалық текшесі бар мықты астаумен белгіленген. Бетше босағасының сәндік ішкі көрінісінде гипс бөліктерімен – бұрыштық фигуралық жарты бағаналарымен, жабыстырылаған архивольттың бұрама ширағымен толықтырылған бет қалауының фактурасы бар.
