Шымкент қаласындағы Абдурахман Махсуми қажы мешітінде Курбанова Наргиза ұстаздың жетекшілігімен қазақ халқының дәстүрлерін дәріптейтін ерекше «Бесікке салу» іс-шарасы өтті.
Бұл салтанатты рәсімді мешіттің имамы ашып, жаңа туылған нәрестенің құлағына азан айтып, жақсылық тілектерін білдірді. Шараға қазақ, өзбек, түрік ұлттарынан құралған шәкірттер өз ұлттық киімдерін киіп келіп, дәстүрлі бесікке салу салтының барлық жолдарын көрсетті.
Іс-шара барысында қатысушыларға ата-бабамыздан қалған ақиқа рәсімі туралы мағлұматтар беріліп, рухани дұғалар оқылды. Бесік жыры әуелеп, жанға жылу ұялатқан дәстүрлі әндер орындалды. Шашу шашылып, мерекенің құрметіне ауызашарға құрмалар таратылды. Шара соңында барлық шәкірттерге сертификаттар табысталып, білімдерін шыңдау мақсатында сұрақ-жауап ойыны ұйымдастырылды. Жамағат бұл ойынға белсене қатысып, сұрақтарға жауап беріп, сыйлықтарға ие болып қуанышқа бөленді. Іс-шара көрермендерге тамаша әсер қалдырып, дәстүрлеріміздің мәңгілік құндылығын тағы бір мәрте дәріптеді.
Бесік – қай халықтар болмасын, киелі зат болып есептеледі. Бос құндақталған балаға қарағанда бесікке бөленген баланың ұйқысы тыныш, бойы жылы, тәні таза болады. Қазақ халқы көшпелі тұрмыс барысында ғасырлар бойы тал бесікті пайдаланып, ұрпақтан ұрпаққа мирас етіп келген. Қазіргі күні де бесік қолданыста жүр. Дегенмен, қазіргі таңда қазақтың қасиетті тал бесігі көптеген әулеттерде қолданыста болғанымен, оның заманмен үйлесімсіздігі туралы өзгеше пікірлер мен кереғар көзқарастар да кездесіп қалады.
«Бесік» деген сөздің өзі аталған мүліктің негізінен бес ағаштан дайындалатындығынан шықса керек. Бесікке қатысты сөздік қолданыстардың әрбірінде қазақ халқының үлкен философиялық мәнді ұғымдары жатыр. Атап айтқанда «туған жер – алтын бесік», «ана бір қолымен бесікті, екінші қолымен әлемді тербетеді», «есік көргенді емес, бесік көргенді ал», «ел болам десең, бесігіңді түзе», «бесіктен белі шықпай жатып», «тал бесіктен жер бесікке дейін» т.б. мақал-мәтелдер мен тіркестердің мәнін халқымыз ұрпақтан ұрпаққа жалғастырып келе жатыр.
Қазақ халқының ежелгі замандардан бері қолданып, пайдаланып келген тұрмыстық бұйымының бірі ретінде бесіктің орны әрдайым ерекше. Бесік – өмірге келген шақалақтың қарақұлақтанып, айналаны танып-білуіне шейінгі ұйықтап демалатын төсегі. Өмірге келген баланы бірнеше күннен кейін бесікке салады. Қазақ халқында «баланы бесікке салу» – қуанышты да жауапты рәсім болып саналады. Өмірге келген бала бірнеше күн анасының баурында ұйықтап, жөргекке құндақталып ұйықтатылып, қоректендіріледі. Бұл кезеңде баланың үлкен-кіші дәреті жөргекті үнемі былғайтындықтан, сәбидің денесі үшін де, оны құрғатып, бағып-күтіп, тамақтандыратын анасы үшін де оңай болмайдық Сол себепті де баланың мазасы кетіп жыламауын, тоңбауын, ыстықтамауын, тағы басқа да жағдайларын ескере отырып, бесіктің гигиеналық, уақытты үнемдеу, қауіпсіздік және т.б. тұрғысында пайдалы екендігін білетін ата-анасы шақалақ нәрестені бесікке салу рәсіміне дайындалатын болған.
Кейбір өңірлерде қызы тұңғышын босанғанда төркін жұрты артынан бесік жасаулап апаратын дәстүр бар. Қазіргі күні осы дәстүр Қазақстанның көп өңірлеріне тарап келе жатқандығы байқалады. Қазақтың ежелгі «бесік тойы» да заман ағымына қарай түрленіп, жаңа сипатқа еніп келеді. Бұл бесіктің түркі халықтарының, оның ішінде қазақ үшін ешқашан өз маңызын жоймайтындығын көрсетсе керек.
Бала өмірге келгеннен соң бірер аптадан соң өтетін бұл жауапты рәсімге тек әйелдер мен оларға еріп келіп «тышты ма» жеуге жиналатын ұсақ бала-шаға ғана қатысатын болған. Бірақ бесікке салуда міндетті түрде тек әйелдер ғана қатысады деген қатаң орындалатын салт жоқ. Кейбір жағдайларда, егерде үй иелерінің әдейілеп қалауымен өтініш жасаса, немесе бұған дейін бала тоқтамай жүрген отбасы болса, жасы үлкен ер адамды да қатыстырып, бесікке салдыратын жағдайлар болады. Мұндайда бесікке салудың негізгі рәсімдерін сыйлы ақсақал немесе ел ағасы орындап, «тыштыманы» таратады.
Бесік ағашты дайындау әкенің міндеті болса, матадан тігілетін жабдықтарын дайындау – әженің немесе анасының мойнындағы міндетті шаруа болған. Бесіктің жабдығын дайындау – қазақ әлемінің әр түкпірінде әрқилы ерекшелікке ие. Кейбір өңірлерде бесікті баланың нағашы жұрты әзірлеп әкеледі. Баланы бесікке салардан бір күн бұрын көрші-қолаң, алыс-жуықтағы тиісті адамдарды арнайы адам жіберіп шақыратын, осы бір қуанышты күн үшін арнайы дастарқан дайындалатын дәстүр бар. Баланы бесікке салу рәсіміне келуге тиіс адамдарға арнайы шақыртып алған соң ғана негізгі бөлігі басталады. Бесікке салуға келген адамдар да өздерінің шашуларын, көрімдіктерін ала келуге тиіс.
Рәсімге шақырылған адамдар толық жиналып болған соң ортаға бесіктің ағашы (түрлі ағаштан қиюластырып жасалған) келтіріледі. Үй иесінің рұқсат-нитетінен соң, отырған әйелдер арасынан, ашық демократиялық түрде баланы бесікке салатын адамды өзара ортақ түрде ұсынып, ол адамның және өзге де үміткерлерге таныстыра отырып, рәсімді бастайды. Қазақ ырымында баланы бесікке салатын әйел заты негізінен көп балалы, жасы егделеген ақ самайлы әжелер болып келеді. Бұл жағдайдың мәнісі: «Бесікке салынған жас сәби осы кісі сияқты өсіп-өніп, ұрпағы мол болсын, ұзақ жасасын», - деген ниеттен туындаған. Немесе, елге белгілі өнер адамдары, қолында билігі бар тұлғалар да баланы бесікке салуы мүмкін. Бесікке салу жолы көбінесе ауылдағы ұлын ұяға, қызын қияға қондырған, өнегелі әжелерге, әйелдерге тапсырылады. Бір-екі келіншек бесікті түбек, шүмек, құс төсек, жастық, жөргек, қолбау, тізебау, тізе жастық, екі тартпасы сияқты бесікке тән керек-жарақтармен жақсылап жабдықтайды. Киізден жасалатын түбектің түбіне күл салып қоятын болған. Күл салудың оның бір себебі бесікті тербеткенде нәрестенің зәрі шайқатылмау үшін, ал екіншісі оның күлге төгіліп, жылы бу шығарып тұруы үшін жасалған тапқырлық. Шүмекті қойдың асықты жілігінен жасаған, ол айрықша аппақ болу үшін сүтке қайнатылған.
Бесікке салатын адам оны өзіне бейімдеп алған соң алдымен, бесікті отпен аластап алады. Сіріңке отымен аластауға болады немесе кейбір өңірлерде аршамен немесе адыраспанмен де аластайтын жағдайлар кездеседі. Бесіктің қажетті бау-шуларды, маталар мен өзге де заттар күні-бұрын толықтай әзірленеді. Бесік жабдықтарын біршама төсеп алған соң, «тыштырма» немесе «тышты ма?» рәсімін жасайды. Яғни, бесіктің түбек салынатын тесігінен өткізіп, аналарына ере келген балаларға тәтті үлестіріп беру осылай аталады. Бесікке салатын адамға үй иелері берген уыс-уыс кәмпит-тәттілерді үлестірер алдында бесікке салушы мынадай дәстүрлі моментке келеді. Ол былай деп дауыстайды:
- Тышты ма? Тышты ма?
Отырғандардың барлығы сол кезде, әсіресе, осы рәсімді сарыла күтіп жүрген балалар сол кезде:
- Тышты, тышты! - деп шулайды. Осылайша, үйде отырғандар кезек-кезегімен бесіктің тесігінен өткен «тыштыма» атты кондитерлік тағамдарды қос қолын төсеп, алуы, кәмпитті алуы тиіс. Бұл дәмді тек балалар ғана емес, ырым еткен үлкендер де алады. Қазақ ұғымында мынадай салт бар: «Бүгін осы отбасында тыштыма жесе, ертең өзінің үйінде де осы рәсім өтеді». Баланы бесікке салғандағы алқа-қотан отырып жасалатын тамаша «тыштыманың» бұл айтылғандардан өзге, біздің есте ұстауға тиіс тұрғысындағы негізгі мәні – дүниеге келген сәбидің болашақ достары – балаларға беріп жатқан алғашқы сыйлығы болса, екінші жағынан «осы бала болашақта бай болсын, бағлан болсын, еліне елеулі, халқына қалаулы болсын, тірлікте тапқан-жиғанын қажетіне қарай таратып жеберін кеңпейілді жан болсын» деген ниеттен шықса керек. Әрі бұл рәсімнің өзінше әзіл-күлкі тудырарлық сипаты да бар.
