Түркістан қалалық полиция басқармасы бүгінгі таңда кең өріс алған киберқылмыстың жолын кесу мақсатында аянып жатқан жоқ. Оның үстіне, қылмыстың осы түрін ашу полицейлер үшін күн тәртібінен түспейтін жұмыс бағыттарының бірі.
Естеріңізде болса, он жылға жуық уақыт бұрын Парламент Мәжілісі мен Сенат депутаттары Қылмыстық Кодекстің жаңа нұсқасын бекіткен еді. Онда ақпараттық технологиялардың қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар енгізілген жаңа тарау бар. Ендеше, қашықтық талғамай, өз атауларын жүз құбылтып, мың түрлендіретін интернет алаяқтары ерте ме, кеш пе құрықталып, жазаланары анық. Ал, алаяқтардың арбауына түсу-түспеу әркімнің өз еркінде. Бұл ретте сақтық шаралары сан соқтырмайтынын ұмытпаған абзал.
Түркістан қалалық полиция басқармасының бастығы Бауыржан Жанаевтың айтуынша, бүгінгі күні қалалық полиция басқармасы облыстық полиция департаментінің «Cyberpol» нысаналы соққы беру тобының қызметкерлерімен бірге жыл бойы қарқынды жұмыс жүргізіп, профилактиканы күшейтті. Соның нәтижесінде облыс бойынша 410 қылмыстық іс бойынша тергеу жүргізіліп, 200-ге тарта дерекке түпкілікті шешім қабылданды.
- Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы Жолдауында «Менің басты міндетімнің бірі – Қазақстанды қауіпсіз әрі жайлы елге айналдыру. Құқық қорғау органдарына және басқа да жауапты мекемелерге азаматтардың қауіпсіздігін барынша қамтамасыз ету жүктелді» деді Президент. Осыдан-ақ полиция қызметкерлеріне жүктелген жауапкершіліктің қаншалықты салмақты екенін бағамдауға болады. Бүгінгі күні біз аялақтармен күрес жүргізіп келеміз. Өйткені алданып қалған азаматтар көп. Естімеген елде көп, бұл күнде адамдардың дауысын ұқсатып салу арқылы алаяқтық қылмыстың жаңа түрі пайда болды. Осылайша, алаяқтар мессенджерлер мен әлеуметтік желілердегі аккаунттарды бұзып, хат-хабарлардағы қолжетімді дыбыстық үлгілерді пайдаланып аккаунт иесінің дауысын жасайды және барлық чаттарға ақша жіберуді сұрайтын қысқаша дыбыстық хабарлама жібереді. Мұндай жағдайда екі адам – дыбыстық хабарламаны алған және атынан жіберілген адам құрбан болары сөзсіз, - дейді басқарма бастығы.
Түркістан қаласының полицейлері жыл басынан бері шоттарды бұзып, жәбірленушінің туыстары мен достарына ақша сұрап хабарлама жіберген алаяқтықтың 10-нан аса дерегін анықтаған. Осы ретте тәртіп сақшылары алаяқтардың құрбаны болмас үшін дыбыстық хабарламаларды тыңдағаннан кейін бірден өшіруді, барлық хат-хабарларды автоматты түрде жоюды, интернет желісіне дыбыспен бейне жібермеуді, жақын адамдарыңызбен осындай жағдайлардың алдын алу үшін құпия сөздер ойлап табуды ұсынуда.
Жалпы облыс бойынша атқарылған көпэпизодты қылмыстарға тоқталар болсақ, 25 жасар Сайрам ауданының тұрғыны 50-ден астам адамды алдап, құрығына түсірген. Жас жігіт жәбірленушілерге несие ресімдетіп, ақшаларыңызды көбейтіп қайтарып, несиелеріңізді төлеп береміз деп алдаған. Қазіргі уақытта қылмыстық іс сотқа өткен. Жалпы келтірілген шығын 160 миллион теңгеден асады. Ал Шардара ауданында 29 жастағы ер адам 10-ға тарта жәбірленушіге ЭЦП-кілт ашып беремін деген сылтаумен жеке басына қатысты мәліметтерді алып, олардың атынан несие ресімдеген. 14 500 000 теңге шығын келтірген іс сотқа жолданды.
Сондай-ақ «Cyberpol» қызметкерлерінің жедел әрекет етуі нәтижесінде жәбірленушілердің 21 миллион теңге қаражаты алаяқтардың есепшотына өтіп кетпей, дер кезінде бұғатталып үлгерген. Тәртіп сақшылары облыс көлемінде және Түркістан қаласында халыққа қызмет көрсету орталығы, базар, ойын-сауық орталықтары мен басқа да адамдар көп шоғырланатын орындарда «Интернет-алаяқтықтан сақ бол!» тақырыбында ауқымды профилактикалық іс-шаралар атқарды. Арнайы әзірленген 20 мың жаднама таратылып, 6 мың жабыстырмалы ақпараттар ілінген. Өз кезегінде полиция бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отырған алаяқтық қылмысына тосқауыл қою мақсатындағы шаралар үздіксіз жүргізілетінін жеткізеді.
Егер сізге баз біреу еш қиындықсыз, артық қимылсыз екі еседен астам пайда табуға мүмкіндік беретін жол нұсқаса, алдыңызда тұрған алаяқ екеніне күмәніңіз болмасын. Сондай-ақ, аяқ астынан уәкілетті мемлекеттік органдар мен екінші деңгейлі банк қызметкерлері қоңырау шалса, тіпті, «құжатын» көрсетіп тұрса да, бірден олардың айтқанын орындауға асықпағаныңыз абзал. Ал, жақыныңыз хабарлама жазып, бейнеқоңырау арқылы хабарласып, қыруар қаражат сұраған жағдайда, оған ақша аудармас бұрын, әлгі таныс-туысыңызға телефон соғып, мән-жайды анықтап алған артықтық етпейді. Бұл – қазіргі күні интернет-алаяқтары қолданып жүрген айла-тәсілдің бір парасы ғана. Өкінішке қарай, құзырлы органдар өкілдерінің ескертулеріне қарамастан, күн өткен сайын арам ниеттілердің құрығына түсіп жатқандардың қатары көбейіп барады. Мәселен, жыл басынан бері елімізде интернет-алаяқтықтың 6,5 мыңнан астам дерегі тіркелген. Мұның бір себебі оңай олжаға кенелгісі келгендердің айла-шарғысының түрленуі болып отыр. Айта кетейік, қазірдің өзінде әккі алаяқтар өміріміздің түрлі аспектісіне сынамалап сіңіп келе жатқан жасанды интеллект технологияларын игеріп, кәдесіне жаратып отыр.
- Атап өтерлігі кез келген қылмыскер жазасыз қалмайды
Айта кетейік, қолданыстағы Қылмыстық Кодекстің 190-бабы 2-бөлігінің 4-тармағында интернет-алаяқтық үшін қылмыстық жауапкершілік көзделген. Тәртіп сақшылары тарапынан аталған қылмыстың құрбаны болудан сақтану жөнінде тиісті түсіндіру жұмыстары жүргізілгенімен, тұрғындар салымдар салу арқылы оңай олжа табу, басқа өңірлерден арзан затқа қол жеткізу мақсатында ақша аударымдарын жасағандықтан, алаяқтардың тұзағына іліну фактілері толастамай тұр, - дейді Бауыржан Жанаев.
Жалпы, алаяқтық – бағзы заманнан бері адамзат баласымен бірге жасап келе жатқан қылмыстардың түрі. Ол қоғамның жағдайына байланысты түрленіп, дамып, жаңа сипатқа ие болып отырады. Соған орай, алаяқтықтың бүгінгі таңдағы жаңа бір сипаты – ақпараттық технологиялардың дамуына байланысты өмірге келген интернет-алаяқтық болып отыр. Сондай-ақ, оның түрлері де күн өткен сайын кең таралып, көбейіп келеді. Интернет-алаяқтық – ақпараттық жүйені пайдалану арқылы бөтеннің мүлкін жымқыру, алдау немесе сенімін теріс пайдалану жолымен бөтен мүлікке құқықты иемдену. Яғни, бұл жерде қылмыскер компьютер, смартфон, планшет секілді заманауи құралдардың көмегімен интернет арқылы адамдарды алдап-арбап, олардан ақша бопсалау, мүлкін жымқыру секілді әрекеттерге барады.
Ғаламторды торуылдайтын алаяқтар дәстүрлі алдау қағидаларын ұстанғанымен, олардың ерекше сипаттары да бар. Мәселен, олар интернетті пайдаланатындықтан, халықаралық деңгейде таралуымен ерекшеленеді. Яғни, бір елде отырып, екінші елдегі адамдарды алдап-арбай беретін шекара талғамайтын сипатқа ие. Екіншіден, интернет-алаяқтар жасырын болып келеді. Яғни, олар жалған жеке және заңды тұлғалардың атынан жиі әрекет етеді. Елімізде көп кездесіп жүрген алаяқтық түрлеріне интернет-дүкенмен байланысты алаяқтықтар, фишинг, интернет арқылы қайыр сұрау, телефон-алаяқтық, SMS-алаяқтық және интернет-банкинг арқылы жасалатын қылмыстар жатады.
Иә, ұлттық төлем жүйелері арқылы әр минут сайын орасан сомалар – миллиондаған және миллиардтаған теңге айналымға өтеді. Оған себеп – қазақстандықтар өз жинағын банк картасы мен мобильді қосымшада сақтауды жөн санайды. «Электрондық әмиян» ыңғайлы әрі қауіпсіз болғандықтан әдеттегі былғары әмиянды тез алмастырды. Өз кезегінде банк жүйесі өз клиенттерін қаржылық алаяқтықтан қорғағанына қарамастан, азаматтардың алданып қалу фактілері жиі кездеседі. Осы ретте, интернет алаяқтардан зардап шеккендермен тілдесуді жөн санадық.
Салтанат есімді келіншек өмірінде алғаш рет интернет алаяқтарға тап болған кезде абдырап қалған. Айтуынша, ол қылмыскерлердің «мақсатты аудиториясына» жатпайды. Алаяқтар әдетте зейнеткерлер мен қарттарды яғни, қаржылық сауаты төмен адамдарды құрбан етеді. «Менің шағын жеке кәсіпкерлікпен айналысу үшін ашқан компаниям бар. Қаржылық сауатым болса да, қоңырау шалған алаяққа алданамын деп ешқашан ойламаппын. Бірақ, өкінішке қарай солай болды. Маған бір ер адам қоңырау шалып, өзін мен қызмет алатын банктің қызметкері ретінде таныстырды. Ол менің шотымнан біреу жарты миллионға жуық қаражатқа аударым жасауға тырысып жатқанын хабарлап, бұл әрекетті шынымен менің іске асырып жатқанымды нақтылағысы келді. Мен одан бірден өзінің алаяқ емес екенін қалай дәлелдейтінін сұрадым. Ол өзінің аты-жөнін, кесте нөмірін атады және қазір банктен қоңырау шалып, оның жеке басын растайтынын айтты. Бірер секундтан кейін маған банктен хабарласты. Дәлірек айтқанда, мен бұл қоңырауды банктен деп қабылдадым. Олай ойлауыма, қаскүнемдердің нөмірі мен қызмет көрсетілетін банктің нөмірінде бір ғана санда айырмашылық болды. Дәл сол кездегі жағдайда бұл айырмашылықты байқамадым. Қоңырауды алған кезімде бір қыз маған алдында хабарласқан «қызметкердің» мәліметтерін атады. Шоттағы қаражатқа алаңдағандықтан сол қыздың сөзіне сендім. Сөйтіп, олар менен бұғаттау үшін жеке кабинетке кіретін бір реттік парольді атауды сұрады. Мен сандарды айтып жатып, сол сәтте қосымша арқылы шоттағы соманы жолдасымның шотына аударуға тырыстым. Бірден тексеріп қарасам, менің шотымдағы 730 мың теңге жоғалып кеткен», – дейді ол.
Жәбірленуші өз сөзінде адамдар өздерінің ұқыпсыздығы мен тым сенгіштігінен зардап шегетінін әрі алаяқтар үнемі жаңа схема ойлап табатынын алға тартты. Өзгелерді қарапайым сақтық шараларын ұстануға шақырып, қаражаттың қауіпсіздігіне аса мән беруге үндеді.
Зейнеткер Злиха Өмірбаева ұялы телефон мен банкингті мүлдем пайдаланбайды. Карточка оған айына бір рет мемлекеттен заңды төлемдер алу үшін қажет. Қарт әжей ұзақ жыл бойы қаражатын қызына бару үшін жинап келген, бірақ алаяқтардың алдауына түсіп, ақшасының бір бөлігінен айырылып қалды.
– Анама «банктенбіз» деп бір адам қоңырау шалып, алаяқтар оның зейнетақысын интернет арқылы ұрлауға тырысып жатқанын хабарлаған. Олар орысша сөйлеген. Ал, анам олардың айтқанын жартылай ғана түсінді. Хабарласқан алаяқтар ақшаны қорғау үшін «құпия қосымша» орнату керек екенін айтқан. Олар қарттарды қалай алдау керегін жақсы меңгеріп алғанға ұқсайды, – дейді алаяқтарға алданған зейнеткердің қызы.
Ең қызығы, қарт ана бұл қоңыраудан кейін алаяқтарға «көмек» көрсеткені үшін алғыс айтады. Сөйтіп, әжей бірнеше ай бойы өзінің ақшасын алаяқтар қалай ұрлап жатқанын байқамаған. Тек қызы анасының телефонмен әңгімесінен кейін күдіктеніп, мәселені анықтауға кіріскен.
– Мен бірден банкке жүгіндім. Олар маған «бәрі жақсы, барлық операциялар мобильді құрылғы арқылы жүргізіліп жатыр» деп жауап берді. Кейін белгілі болғандай, алаяқтар анамның шотынан бірден білдірмес үшін шетінен қаражат алып отырған, – дейді ол.
Бұдан кейін, банк зейнеткердің өзі «зиянды» қосымшаны жүктегенін анықтайды. Бұл қосымша үшінші тұлғаларға оның құрылғысына толық қол жеткізуге мүмкіндік береді екен. Олар хабарлама алып және мобильді банкингті қолдана алады. Осы мүмкіндікті пайдаланып шоттан аз көлемде қаражат алып келген. Осылайша, арам ниетті адамдар егде жастағы зейнеткердің аңғалдығын өз мақсаттарына пайдаланған. Сол себепті, бейтаныс адамдардың хабарламасын немесе электрондық хаттарын ашпау, күмәнді сілтемелер бойынша өтпеу және өз деректерін жарияламауды жас та, жасамыс та түсінуі керек. Банк қызметкерлері ешқашан арнайы шоттарға ақша аударуды немесе қашықтан кіру және құрылғыны басқару бағдарламаларын орнатуды ұсынбайтынын есте ұстаған жөн. Өйткені, мұндай қосымшалар барлық қолжетімді ақшаны ұрлап қана қоймай, мобильді қосымшада несие алуға мүмкіндік береді.
Жалпы, осыған ұқсас көптеген жағдайларға қарамастан, алаяқтар жалған интернет-банкинг сайттары мен фишинг сайттарына шабуыл жасауды жалғастыруда. Бұл үшін алаяқтар тіпті трафикті көтеру мақсатында әлеуметтік желілерде жарнама жариялайды. Бірақ, фишингті бір қарағанда танымасаңыз да, қаржылық тұзаққа түсіп қалмас үшін қарапайым ережелер бар. Егер сіз сайтқа кірсеңіз жеке деректеріңізді, соның ішінде төлем картасының мәліметтерін және CVV-кодын (картаның артқы жағындағы үш таңбалы нөмір) енгізу туралы ұсыныс немесе сұрау жазылған. Осы сұрауды көре салысымен сайттан дереу шығып, парольді өзгертіңіз. Егер кеш қалып алаяқтардың құрбаны болсаңыз, бірден банкке хабарлауға және алаяқтар қол жеткізе алатын картаны блоктауға кеңес береміз. Содан кейін сізге қарсы заңсыз әрекеттер жасағаны туралы арызбен полицияға хабарласуыңыз қажет.
