«Қыдыр дарыған», «Қыдыр қонған», Қыдыр аралаған»... Қазақ ұғымында осы аталған сөздер «басқа бақ қону», «құт дарыған» деген сөздермен мағыналас келеді.
Бұл сөздің түпкі төркіні аңыз, әңгімелерде, сонымен бірге Құран Кәрімде аты аталатын Қыдыр атамен тығыз байланысты. Шымкент қаласына қарасты Сайрам елді мекенінде орналасқан Қызыр мұнарасының аумағына абаттандыру жұмыстары тұрақты түрде жалғасып отырады. жүргізілді.
300 жылдық тарихы бар кешенге деген туристердің, зерттеушілердің қызығушылығы жыл санап артып келеді. Шымкент қалалық әкімдігінің хабарлауынша, «Қазақстанның киелі жерлерінің» картасы бойынша республикалық маңызы ба ескерткіштердің тізіміне Шымкент қаласынан 7 нысан енген. Соның бірі
осы Қызыр мұнарасы. Мұнараның биіктігі жер сілкінісінің салдарына 10,5 метрден 5,7 метрге дейін төмендеген. Сондай-ақ, Сайрамда Қыдыр атаның атымен байланысты басқа да нысандар бар. Тарихи деректерге қарағанда, Сайрам өңірі ислам дінін қабылдаған соң, халық қала ортасынан үлкен мұнара мен мешіт
тұрғызып, оны «Қызыр мұнарасы» деп атаған. Дін иелері Қызырды (Қыдырды) көзі тірі пайғамбарлардың бірі деп есептеген. Қызыр аталу себебі, ол отырған жердің түсі әп-сәтте жасылға айналады екен. Жасыл түс пен жер дүниенің көктеп, гүлдеуін араб тілінде «хезра» деген.
Қазақтың түсінігінде Ұлыстың Ұлы күнінде ел ішін Қызыр аралайды. Осы себепті Наурыздың қарсаңында жұрт үй ішін тазалап, Қызыр атаны күткен. Қызыр атаның батасын алған адамның бойына қасиет дарып, басына құт қонады. Қазақта «Қызыр қонған», «Қыдыр дарыған» деген сөзінің астарында осы түсінік жатыр. Адамға Қызыр ата өмірінде кем дегенде үш рет көрінеді екен. Ол алғашқыда жиырма жеті жастағы жігіт, екіншісінде қырық жеті жастағы жігіт ағасы, ал үшіншісінде алпыс жеті жастағы қария кейпінде жолығады-мыс. Жергілікті тұрғындардың айтуынша, әулиенің басына алғашқы мұнара Х ғасырда тұрғызылған. Сайрамның көне шежірелеріндегі жазбаларға қарағанда, оны Сұлтан Мансұр салдыртқан. Бұл жерге Қызыр атаның әкесі Қожа Салық баба жерленген деген аңыз бар. Ал Қызыр атаның қабірі жоқ. Қызыр ата Мұса пайғамбардың заманында өмір сүрген деседі. Аңыз әңгімелерге қарағанда ол жол мен жердің иесі, ел кезіп жүріп өзі ұнатқан адамды дәулетке кенелтеді. Қызыр ата тек Наурызда ғана емес жыл он екі ай ел аралап, жұртқа батасын беріп жүреді. Қызыр ата ниеті таза келген келген адамға, кез-келген жерде көріне береді. Ең бастысы, оған сену қажет.
Бүгінде тарихи әрі киелі мұнараға зиярат етушілердің қарасы аз емес. Саяхатшылардың арасында сонау Арабиядан келушілер де бар. Ел арасында тағы бір мынадай қызықты дерек бар: Қызырдың оң қолының бас бармағында сүйек болмайды және оның реңi қызғылт болып келедi. Осындай бармағы бар адамға жолыққан кiсiнi Қызыр ата қолдайды екен. Құран Кәрімнің «Кәһф» сүресінің 60-82 аяттарында Мұса пайғамбар мен Хыдырдың (Қыдыр ата) қиссасы баяндалған. Қызыр ата мұсылман қауымға ортақ тұлға болғанымен оны көп ұлттар тек мифтік бейне ретінде санайды. Әзірбайжандағы әйгілі Бешбармақ тауының етегінде Қызыр Зинда деп аталатын кесене бар. Бұл тау халық арасында «Қызырдың тауы» деп те аталады. Қызырға қатысты нысандарды әлемнің әр түпкірінен жолықтыруға болады. Құдыс қаласында Қыдыр күмбезі, ал Самарқанда Хазіреті Қызыр мешіті бар. «Қыдырдың сүйегі Кувейттегі бір аралда жерленген» деген мәлімет те кездеседі. Сайрам елді мекені 2013 жылы Сайрам ауданының құрамынан Шымкент қаласының аумағына өтті. Зерттеушілердің пікірінше, Сайрам туралы ең ескі дерек біздің жыл санауымыздан бұрынғы төртінші ғасырда жазылған парсылардың кітабы--«Авестада» ұшырасады. Аталған кітапта ол «Сайрим елі» деп жазылған. Қаланың атауы туралы түрлі болжамдар бар. Кейбір тарихшылар «Сайрам» деген сөз көне түркі тілінен аударғанда «Тастақ сай» дегенді білдіреді дейді. Қаланың Сайрамсу өзенінің бойында орналасуы, жерінің тастақты болып келуі бұл болжамды қуаттай түседі. Ал, қаланың ортағасырылардағы атауы «Исфиджаб». Қала өз тарихында Аққала, Орынкент деген атаулармен де белгілі болған.
- Көне парсы деректерінде Сайрам - «Сайрим» деп жазылған. Мұндағы «Сайр» деген сөз парсы тілінде «бас» дегенді білдіреді. Бұған қарағанда Сайрам «Бас қала» деген мағынаны беруі де мүмкін,- деп жазған өзінің ғылыми еңбектерінде сайрамдық ғалым, ұзақ жылдары осындағы өлкетану мұражайының директоры қызметін атқарған Мирахмад Мирхалдарұлы. Жергілікті халықтың қолында сақталып қалған шежірелерде Сайрамның негізін Ыдырыс пайғамбардың қалағаны жазылған. Көне Сайрамның орны осы уақытқа дейін ғылымда нақтыланбаған. Кейбір зерттеушілердің пікірінше, ол Сайрамсу өзенінің сол жағалауында, Қазығұрт тауына жақын жатыр. Белгілі түркітанушы Бартольдтың еңбектері де осыны меңзейді. Ал қала қазіргі орнына кем дегенде осыдан екі мың жыл бұрын қоныстанған. Сайрамдағы Қыдыр ата кесенесіне қайта оралсақ. «Мен ел қыдырып жүретін құдыретпін, ал жерде іздейтін адамдарды мен тек осында қабылдаймын»,--деген екен Қыдыр ата. Шымкент қаласының аумағына кіретін, сансыз баптардың
мекені саналатын Сайрам ауылындағы Қожа Салық кесенесінің
кіре берісінде осындай жазу бар. Жергілікті тұрғындардың
айтуынша, бұл сөз Сайрамның тарихы туралы жазылған көне
кітаптардан алынған. Аңыз бойынша Қыдыр ата Сайрамда
дүниеге келген. Қожа Салық оның әкесі. Ол әр жұма күні таң ата
Сайрамдағы ата-анасының кесенесіне зиярат ететін көрінеді.
Яғни, Қыдыр атаның іздесеңіз, Сайрамға келіңіз.
Қыдыр ата туралы ел аузында таралған сөздер, оған қатысты
таным-түсініктер көп.
Қыдыр атаға қатысты әдеп-ғұрыптар түркі халықтарында ықылым
замандардан бері кездеседі. Мәселен гагауз халқында Хыдырлез деп
аталатын мереке бар. Бұл мереке бидайға алғаш рет масақ байлаған
кезде атап өтіледі және ол мамыр айының алғашқы жұмасына сәйкес
келеді. Бұл кезеңді «тепреч» деп атайды. Хыдырлез түнін гагауздар
ән айтып, түрлі жарыстармен, мол дастарханмен қарсы алады.
Хыдырлез сөзінің ұғымын ғалымдар Қыдыр мен Ильяс
пайғамбарлардың атымен байланыстырады. Оның алғашқысы Ильяс
су мен үй жануларының қорғаушысы болса, Қыдыр адамдардың
жебеушісі саналған. Хыдырлез мерекесі қырым татарларында да
кездеседі. Бұл күні олар үйлерін тазалап, түрлі тағамдар пісіреді.
Кешкісін алау жағып, жастар жағы оның үстінен секіреді. Сөнген оттың
күлін кейін көміп тастайды.
Ал Сайрамда Қыдыр атаға қатысты бір емес үш бірдей нысан
аталады. Соның бірі жоғарыда айтқан Қыдыр атаның әкесі деп есептелетін Қожа Салық кесенесі. Бұл нысан бүгінгі Сайрамның орталығына жақын жерде, Мәртөбеге баратын жолдың бойында жатыр. Қожа Салық
кесенесі Сайрамдағы көне ғимараттардың бірі болып есептеледі.
Жергілікті тұрғындардың айтуынша, әулиенің басына алғашқы
ғимаратты Сұлтан Мансұр тұрғызған. Кірпіштен салынған, нысанның
ішінде жоғары көтерілетін баспалдағы бар. Кесене төрт қырлы.
Алғашқы кесене 6-ыншы, енді бір деректерде 11 ғасырда салынса
керек. Бірақ тарихшылар қазіргі ғимарат 19 ғасырда ортасында
тұрғызылған дейді. Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарында
кесенеге жөндеу жұмыстары жүргізілген. Сексеніші жылдары ол
мемлекет қорғауына алынған. Тоқсаныншы жылдары кесенеге
қалпына келтіру жұмыстары қайта жүргізілген. Соңғы жылдары
әулиеге Ергеш деген ақсақал шырақшылық етті. Ол қайтыс болғаннан
кейін бұл қызметті оның кемпірі Хабиба апа жалғастырды. Хабиба апа
2020 жылы о дүниелік болған. Содан бергі аралықта кесенені күтіп
ұстау жұмыстарымен оның ұлы Толқын айналысады.
Толқын Исрайыловтың айтуынша, кесенеге 2010 жылы экс-
сенатор Өмірбек Байгелді күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізген.
Кесененің ауласы кеңейтіліп, ғимараттың сырты шығыстың ою-
өрнектерімен әрленген.
-Күрделі жөндеу жұмыстарын Өзбекстаннан әкелінген ұсталар
жүргізді. Оған ғылым кандидаты атағы бар азамат жетекшілік жасады,-
дейді Т.Исрайылов. Алайда арада бір-екі жыл өткен соң жаңбыр мен
қардың салдарынан кесененің сыртындағы ою-өрнектері түсе
бастаған. Осыдан кейін кесененің төбесіне металл жабындысы
қойылған. Жан жағы полиэтилен материалдармен қоршалған.
Кесененің қазіргі ахуалы міне, осындай. Нысанға енді қайта жөндеу
жұмыстарын жүргізу қажет.
Жоғарыда нысанның мемлекет қорғауына алынған республикалық
маңызы бар ескерткіштердің тізіміне енгізілгенін атап өттік. Мұндай
нысанға күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізу оның тарихи
құндылығына қаншалықты әсер етті? Күрделі жөндеу жүргізу үшін
тиісті орындардан рұқсаттары алынды ма? Бұл туралы және дәл
қазіргі уақытта кесененің кімнің иелігінде екендігі туралы ешқандай
мәліметтерді таба алмадық. Толқын Исрайылов та бұл туралы ештеңе
білмейді. Кесененің мемлекет қорғауына алынғаны туралы да
ешқандай жазу жоқ.
-Кесененің айналасын күтіп тазалау жұмыстарымен қазір
жұбайымыз екеуіміз айналысамыз. Жақында ауыл тұрғындары
нысанның төбесіне қойылған клиенкаларды ауыстырып кетті. Бәрі
сауап үшін жасалып жатыр. Дегенмен тұрақты түрде қызмет ететін
шырақшы қажет,-деді Т. Исрайылов.
Соңғы жылдары кесенеге келіп зиярат ететін азаматтардың
қатары күрт сиреген. Неге? Шамасы бұған «әулиеге зиярат ету,
әулиеден сұрау ширк» деген түсініктер әсер ететін сияқты.
Жалпы Сайрам өңірінің тарихы аңыз-әпсаналармен астасып
жатыр. Жергілікті халықтың қолында сақталып қалған шежірелерде
Сайрамның негізін Ыдырыс пайғамбардың қалағаны жазылған. Халық
арасындағы түсінік бойынша Мұса пайғамбардың замандасы Юша
пайғамбардың моласы Сайрамға жақын жерде жатыр. Нұқ
пайғамбардың кемесі тоқтаған Қазығұрт тауы да осы арадан алыс
емес. Бірақ бүгінгі ұрпақ ғасырлардан ғасырларға жалғасып келе
жатқан осындай аңыз-әңгімелерге, Қыдыр атадан даритын құт-
берекеге, қасиетке сене ме?
