Шымкент көптеген зерттеушілердің пікірінше, Қазақстанда өзінің тарихи орнын сақтап қалған бірден-бір ірі қала болып есептеледі. Қаланың сан ғасырлық тарихы жатқан «Ескі қалашыққа» соңғы кездері қызығушылық артып келеді. Болшақта бұл жер туристердің орталығына айналады.
Осы бағытта көптеген жобалар бар. «Ескі қалашық» «ҚР туристік саланы дамытудың 2019-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» аясындағы туристендіру картасының ТОП-50 нысанының тізіміне енгізілген.
Шымкент қалалық туризм басқармасы мамандарының айтуынша, болашақта «Ескі қалашық» Тәуелсіздік саябағы, Ордабасы алаңы, Қошқар ата өзені секілді жақын орналасқан нысандармен бірлесе тартымды туристік дестинация ретінде қалыптасатын болады. Қазіргі таңда «Ескі қалашықтың» құрылыс жұмыстары қарқынды жүргізілуде. Онда амфитеатр, ежелгі мұражай мен галереялар бой көтеріп, қаланың көркіне айналады деп күтілуде. Туристер толастамайтын Ежелгі Римнің Колизейі секілді танымалдығын арттыру мақсатында біршама шаруалар атқарылуда. Қазіргі таңда салалық басқармамен нысан және жалпы кешен бойынша туристік маршрут әзірленуде.
Естеріңізге сала кетейік, «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында қаланың тарихи орнында қазба жұмыстары жүргізіліп, археологтар ежелгі және ортағасырлық қаланың даму динамикасын сипаттайтын қызықты мәліметтер берді. Сол арқылы қаланың қалыптасу уақыты біздің заманымызға дейінгі 2 ғасыр екендігі анықталды. Яғни, Шымкент 2200 жылдық тарихы бар қала.
Шымкенттің 2200 жылдық тарихына қатысты тарихшылар не дейді? Біз осыған байланысты Шымкент қаласының тарихын көптен бері зерттеп жүрген жазушы, тарихшы Момбек Әбдәкімұлымен сұхбаттасқан едік.
– Алдымен айтыңызшы, Шымкент 2200 жылдық тарихы бар қала деген пікірге қатысты талас бар ма? Мұны нақты дәлелденген дүние деп айта аламыз ба?
– Ешкімнің таласы жоқ, Қазақстан жеріндегі көне қалалардың дерлігі Оңтүстікте өлкесіндегі болған. Мәселен, біздің эрамыздың басында, тіпті одан бұрынғы замандарда іргелері қаланған Түркістан, Отырар, Сығанақ, Сауран, Испиджап, тағы солар сияқты кезінде аттары шығып, даңқтары алысқа кеткен шаһарлардың барлығы – біз атаған оңтүстік өлкесінде орналасқан. Ал оңтүстік өлкесінің нақ кіндігі саналатын – Шымкент те осындай көне қалалардың қатарына жатады.
Тарихи әдебиетте Шымкент атауы Шарафаддин Йаздидің Ақсақ Темірдің жорықтары жайында жазған «Зафар-наме» атты еңбегінде кездеседі. Оның жазуынша, 1365-66 жылдары Ақсақ Темір Моғолстанға бара жатқан жорығында Шымкентте біраз күн аялдайды. Міне, осы жазба орта ғасырдағы Шымкент туралы жазылған алғашқы мәлімет болып есептеледі. Алайда, әлдебір қаланың қалыптасу уақытын тек тарихи жазбалармен ғана шектеп қоюға болмайтыны белгілі. Ғылым кез келген қала мен қоныстың пайда болуын археологиялық қазбалар арқылы анықтайды.
Нақты деректерге жүгінсек, Шымкент қаласында алғашқы археологиялық жұмысты 1888 жылы Н. Остроумов деген ғалым жүргізген. Ол сонда бұл жерден VIII-Х ғасырларға жататын бұйымдарды тапқан. Сөйтіп, Шымкенттің Шарафиддин Йазди жазған уақыттан көп жыл бұрын пайда болғаны анықталған. Одан кейін өткен ғасырдың басында қаладағы ескі қамалдың түбін қазған археолог ғалымдар зороастралық дәстүрмен жерленген бір әйел мен еркектің мәйітін тапқан. Олардың 1500 жыл бұрын өмір сүрген адамдар екені анықталған.
Ал 2003 жылы «Шымкенттің орта ғасырлық кезеңін археологиялық қазбалар бойынша зерттеу» деген атпен жүргізілген кең көлемдегі қазба жұмыстары кезінде табылған көне жәдігерлер бұл қаланың өте ескі шаһар екенін айқындап берді. Сол кезде біздің заманымыздан бұрынғы II ғасыр мен заманымыздың II-III ғасырларына тиесілі аса құнды жәдігерлер табылды. Мұндай жәдігерлердің соғды мәдениетіне тән екені белгілі болды. Зерттеушілер табылған көне заттарға қарап, көне Шымкенттің тұрғындары сол уақыттағы Самарқан жұртымен тығыз байланыста болған деп нақты байлам жасады. Осынау қорытындылардың негізінде, археологтар Шымкент қаласының жасы 2200 жылға тең және осыншама жыл бұрын осы жерде қалашық болған деген тұжырымға келді.
– Біздің білуімізше, сіз Шымкенттің өте көне қала екенін басқа да деректер арқылы дәлелдеп жүрген тарихшысыз...
– Ғалымдар әлі күнге дейін Қазақстан аумағындағы тау-жоталардың етектерінде және өзен-сулардың жағасында жиі кездесетін жасанды төбелерге жіті көңіл аудармай жүр. Негізінде, қазақ даласындағы мұндай жасанды төбелер екі топқа бөлінеді. Бірі тобы – жазық жерлерде белгілі бір тәртіппен тұрғызылған қарауыл төбелер, екіншілері – тау-жота етектері мен өзен-су жағасында салынған төрткүл немесе төбесі үшкіл дөңгелек төбелер. Алыстан келе жатқан жауды қарап отыру үшін салынған қарауыл төбелердің қай заманда, қандай хандық пен мемлекеттің тұсында салынғаны көбіне белгісіз, ал екінші топқа жататын төбелер біздің заманымыздан бұрын әлденеше ғасыр бұрын өмір сүрген сақ, үйсін, қаңлы дәуірінде тұрғызылған. Мәселен, мұндай төбелерді шығыста «Сақ обалары» немесе «Сақ қорғандары» дейді. Жетісуда «Сақ-Үйсін төбе» дейді. Оңтүстік пен Ташкент төңірегінде «Қаңлы-Үйсін обалары» делінеді.
Мұндай төбелерді өлкемізде осыдан бірнеше мың жыл бұрын жайлаған Сақ, Үйсін тайпалары тұрғызған. Әр тайпаның көсемі мен ықпалды адамдары өздері отырған аумақтағы жанға жайлы, желден ық немесе ыстықта салқын болып келетін өзен-су жағаларына биік төбелер тұрғызып, сонда отбасымен тұрған, керек кезде жиын өткізіп ел мәселесін шешкен. Былайша айтқанда, ондай төбелер ру-тайпа билеушілерінің резиденциясы қызметін атқарған. Қазіргі Шымкенттің орнында мұндай төбелер өте көп. Мысалы Дулати көшесінің басында, Қапал батыр көшесінің бойында, ескі Фосфор зауытының жолында олар әлі сақталып тұр. Қарасу өзенінің қазіргі Жанкелдин көшесін кесіп өтетін тұсындағы биік төбе 1960 жылдардың ортасына дейін тұрған. Кейін сол жерге үйлер тұрғызылған кезде сырылып тасталған. Бұрынғы пресс автоматтары зауытының маңында да үлкен төбе болған. Ол 1941 жылы осында Воронежден көшіріліп әкелінген жаңағы зауыт салынғанда тегістеліп кеткен. Көнекөздердің айтуынша, сол кезде әлгі төбені бұзып жатқан бульдозерші алтын тауып алыпты. Бұл алтын осында пәлен мың жыл бұрын жерленген тайпа көсеміне тиесілі болса керек... Міне, аралары өте жақын орналасқан осынау сақ-үйсін төбелерінің нақ Шымкент жерінде болғаны да – бұл қаланың өте көне қоныс екенін айқындайды.
– Осы орайда «Шымкент ортағасырларда неге Отырар, Сауран, Сайрам сияқты атақ-даңқы алысқа жайылған қала болмады?» деген сұрақтың тууы заңды ғой.
– Оңтүстікте біздің заманымыздан бұрынғы бірнеше ғасыр бұрын пайда болған қалалардың көпшілігі ХVII-ХVIII ғасырларға дейін жеткен жоқ. Онымен қоса, әр түрлі тарихи оқиғаларға байланысты олардың көпшілігінің жермен-жексен болып кеткені былай тұрсын, кейбірінің аттары да жұрт есінде қалмады. Дегенмен, ғалымдардың дәлелдеуінше, орта ғасыр кезеңінде бір ғана Оңтүстік өлкесінде 25 өркениетті қала болыпты. Солардың қазіргі күндері қоныстары мен аттары сақталып, заманға орайғы қалаға айналып отырғандары онша көп емес. Оған керісінше, қазақ жеріндегі ортағасырлық атақты шаһарлардың басым бөлігінің бүгінде тек қалдықтары ғана жатыр. Археология ғылымы да көбіне жер бетінде сақталып қалмаған қалаларды зерттеуге ден қояды. Өйткені бүгінде көне аттары сақталып, заманға орайғы жаңарған шаһарларға айналған қалалардан гөрі жер бетінен жойылып кеткен кейбір қалалардың тарих үшін маңызы артығырақ.
Әлбетте, Шымкент көне заманда Отырар, Сайрам, Сауран секілді даңқты қала болмағаны анық. Десек те, бір кездері шығыс пен батысты жалғаған Ұлы Жібек жолының керуендері аялдайтын қоныс болған. Солай десек те, оның замандар безбенінде қандай қала болғанын нақты анықтау үшін қазір кең көлемде архологиялық жұмыстар жүргізуге мүмкіндік жоқ. Себебі, ескі қаланың орнына қазір жаңа құрылыстар түсіп кеткен. Сол құрылыстардың астында қаншама тарихи сырлар жатыр, бірақ қазуға мүмкіндік жоқ.
– Ал, «Шымкент» атауына қатысты не айтуға болады?
– Біздің өлкеміздегі кейбір қалалар мен өзен-су атауларының шығу тегі және сол атаулардың этимологиясын нақтылау жайында зерттеушілер осы күнге дейін бір тұжырымға келе алмай жүр. Бұл мәселе – Шымкент атауына да қатысты. Мысалы, Бартольд, Радлов, Савин, Розов сынды атақты орыс ғалымдары – оның атауын көне соғды тіліндегі «шим», «шимин» «шемен», яғни «көк жайлау», «жасыл алқап» дегенді ұқтыратын сөзіне – парсының қала ұғымын білдіретін «кент» сөзі жалғану арқылы пайда болған деп тұжырымдайды. Егер осы тұжырымға нансақ, Шымкент атауы – жасыл алқапта пайда болған қала дегенді білдіреді екен. Кейінгі зерттеушілердің барлығы да осы тұжырымды қуаттайды.
Бірақ былай қарасаң, Оңтүстікте жасыл алқапта пайда болған қала бір ғана Шымкент емес қой. Негізінде, Шымкент атауы – «шым» деген сөзге байланысты шыққанына ешкімнің шүбәсі болмауы керек. Ал «шым» – өз ата-бабамыздың төл сөзі. Анықтап айтқанда, «шым» – кәдімгі өзен жағасындағы саздан ойылып бетінде көгалы немесе майда өскін шөбі бар ылғалды лай басқан топырақ кесіндісі. Ертеректе осы жердің тұрғындары Қошқарата жағасындағы ылғалды саздан шым ойып алып, үй тұрғызған. Уақыт өте келе, үйлер көбейіп, бұл жер үлкен қонысқа айналған. «Шым» атауына қала ұғымын білдіретін «кент» сөзі жалғанып, «Шымкент» атанған.
Ал «кент» сөзі ешқандай да парсының сөзі емес. Ол да бүгінде архаизмге айналған, көне түркі сөзі. Мұны көне түркі тілінің мамандары да мақұлдайды. Айталық, Қазақстан аумағында орта ғасырда атауының екінші буыны «кент» болып келетін қаншама қалалар болған. Олардың атауларының бәрін парсылар қойған жоқ шығар. Одан кейін «кент» парсы сөзі болса, бүгінгі парсылар жайлаған елдерде ертеде түркілер тұрған Пенжикенттен басқа соңғы буыны «кентпен» бітетін қала, қоныс атаулары неге жоқ?..
– Шымкенттің қазақ тарихы үшін қаншалықты маңызы бар?
– Шымкент маңын ертеден-ақ қазақ жұртының арғы аталары – сақтар, үйсіндер, қаңлылар жайлады. Одан кейін ақ ғұндардың бір сілемі – эфталиттердің, сондай-ақ 552 жылы құрылған Түркі қағанатына қараған тайпалардың мекеніне айналды. Бұдан соң Түргеш, Қарлұқ, Қараған қағанаттарының басыбайлы ордасы болды. Ең маңыздысы, Ислам діні де қазақ жеріне осы Шымкент пен Сайрам жері арқылы тарады.
Шымкент ХI-ХII ғасырларда Батыс Лиау патшалығы мен Хорезм билеушілерінің қоластына өтті. ХIII ғасырдың басында басталған Шыңғысханның қанқұйлы соғыстарының басым бөлігі де, одан кейінгі Ақсақ Темірдің алапат жорықтарының көбісі де осы қаланың маңында өтті.
Иә, біз Шымкент дегенде, қашанда Оңтүстік атауын қоса ауызға аламыз. Бұл екі атау Қазақстан жағрапиясында егіз ұғым секілді болып кеткен. Ал енді осы Оңтүстік жері Қазақ хандығы құрылған тұста күллі Алаш жұрты үшін қандай маңызды рөл атқарды деңіз. Бір талассыз ақиқат – Қазақ хандығы орнаған уақыттан бастап, ұлысымыздың ордасының іргеленуі мен кеңеюі және түбі мен тегі тамырлас алаштық тайпалардың бір тудың астына бірігіп, жеке ел болу жолындағы тұңғыш күрестері, елдік мүдде тұрғысында жасаған алғашқы қадамдары, жиып айтқанда, бабаларымыздың Қазақ елі болып ұйымдасу мұратындағы барлық әрекеттері – осы Оңтүстіктен, нақтысы, Шымкент өңірінен бастау алған.
Өйткені қазақ хандығы шартты түрде Оңтүстікке жататын әрі Шымкенттен қашық емес, Шу бойында құрылды. Қазақтың алғашқы хандары Керей мен Жәнібектен бастап, кейінгі Бұрындық, Тоғым, Бұйдаш, Қасым, Тәуекел, Хақназар, Есім хандардың барлығы – тегі қазақ тайпаларды бір ордаға ұйыстыру жолындағы күрестерінің дерлігін Оңтүстік жерінде өткізген. Себебі Қазақ хандығы құрылған кезде бізге ең көп дұшпандық жасаған Моғолстан мен Бұқар хандықтары болды. Жоғарыда аталған қазақ хандары аталмыш хандықтармен неше жыл бойы арпалысып өтті. Міне, осы арпалыстардың бәрінен Шымкент пен оның жұрты шет қалған жоқ.
Өткен ғасырларда қазақ даласында болған барлық көне қалалардікі сияқты Шымкенттің де өзіндік ерекше тарихы бар. Бір өкініштісі, соншама тарихы бола тұра, қазақтың тарихи әдебиеттерінде Оңтүстіктің өткені тым аз зерттелген. Ал Шымкенттің тарихы мүлде жазылмады десе де болады. Мәселен, жалпы Оңтүстіктің және Шымкенттің ХVIII ғасырдан бергі-ақ тарихын алайықшы. Кезінде қазақтың өткен тарихына қатысты барлық әдебиеттерінде ең көп оқытылған тақырып – қазақ-қалмақ соғысы болды. Осы себепті біздің халықтың санасына бұрынғы ғасырларда қазаққа қалмақтан басқа жау болмаған секілді ұғым сіңді. Ал енді, осы қалмақтың кезінде көбірек басып алған һәм көп шоғырланып отырған жері де Оңтүстік өлкесі еді.
Қалмақтар Шымкентті 1724 жылы жаулап, 1745 жылға дейін отырған. Әлі күнге дейін толыққанды зерттелмеген арғы ғасырлардың оқиғалары тұрмақ, қазақ әдебиетінде ең көп жазылған осы қалмақ шапқыншылығы кезінде Шымкенттің қандай саяси ахуалды бастан кешіргені туралы бірде-бір ғалым зерттеу жүргізбепті. Одан кейін қалмақ соғысы бітпей тұрып, 1740 жылдары Ташкент төңірегінде басталып, 1750 жылдардан кейін Оңтүстік жерінде қатты белең алған және бірнеше ондаған жылдарға созылған қазақ-қырғыз қақтығысы туралы бүгінгі көпшілік мүлде бейхабар.
Қазақ-қырғыз кикілжіңі бітпей жатып, түстіктегі қазіргі Жамбыл, Қызылорда, Түркістан облыстарының түгел аумағын және Алматының батыс тарапын басып алып, 55 жыл билік жүргізген Қоқан хандығының басқыншылығы да тарихи зерттеуден тыс жатыр.
Х1Х ғасырдың екінші жартысындағы орыс отаршылдығы, сол замандағы облыстар мен уездердің, болыстықтардың құрылу тарихы, олардың аумағы, сондағы жергілікті қазақтардың жай-күйі, саяси жағдайы, тұрғылықты ауылдарының аттары, адам, мал сандарының қандай болғаны – енді бір керемет тарих.
Тағы бір қызық тарихи оқиға – 1917 жылы кеңес үкіметі Оңтүстікте қандай жолмен билікке келді? Кеңес үкіметінің орнауымен қатар келген «Жылантақыр» жұтының Оңтүстікке әкелген қасіреті, сол уақыттағы һәм одан соңғы кездердегі қалалар мен ауылдардың ахуалдары, кеңестік шаруашылықтардың құрылуы, 1924 жылы Шымкент Түркістан республикасынан қандай жолмен Қазақ АКСР берілгені, 1928 жылғы байларды тәркілеу науқаны мен 1931-33 жылдардағы ашаршылық қалалар мен өлкелерде қалай жүргізілгені һәм зардаптары, 1937-38 жылдардағы саяси қуғын-сүргін зардаптарының қалай іске асқаны – одан өткен зор тарих.
1931-32 жылдар аралығында Т. Рысқұловтың бастамасымен жүргізілген, алапат аштықтан жүз мың қазақты аман алып қалған Шымкент-Ташкент төте темір жолының құрылысы да – ауыр тарих.
– Сіздің ойыңызша Шымкент сырттан келетін туристерді қандай ерекшелігімен қызықтыра алады?
– Бүгінде туристік нысанға айналып жатқан «Ескі қалашық» Шымкентті Бұқар хандығы жаулап кезде, яғни ХVI ғасырда салынған. Ол ғасырда Шымкент бірде Қазақ хандығының, бірде Бұқар әмірлігінің қол астына өтіп тұрған. Кейін Шымкент қазақтарға түпкілікті өткен кезде бұл қамалда жергілікті ұлттан шыққан қала билеушілері отырған. Қамал ішінде қала билеушісінің резиденциясы, бай-шонжарлардың үйлері, бірнеше керуен сарай, кіші-гірім сауда, қолөнер орындары болған.
1808 жылы күзде Шымкентті Қоқан жаулаған кезде қамал ішіне сол хандықтың даруғалары мен әскері орналасады. 1864 жылы Шымкентті Черняев жаулаған кезде орыс әскері қамалды зеңбірекпен атқылап, шығыс жақ бетін опырып тастайды. Бірақ қамалдың басқа тұстарының қабырғалары ХХ ғасырдың басына дейін сақталып тұрған.
Бүгінде «Ескі қалашықта» құрылыс жұмыстары жүріп жатыр. Бірнеше гектарды алып жатқан қамалдың жаңа құрылысы кез келген адамды өз көрінісімен еліктіріп әкетеді. Оған кірген адамның көз алдына бірден өткен ғасырлардың тұрмысы мен өмір салты келеді. Болашақта осы қамал көптеген туристерді қызықтыратын орынға айналатыны сөзсіз.
Сырттан келетін қонақтарды Шымкентте тағы не қызықтыра алады дегенге келсек, суы шипалы болып табылатын Қошқарата өзенінің қайнар көзі мен абаттандырылған жағасы да өзгеше гүлзарлы алқап. Ал осы күндері жаңарып жатқан қаладағы көшелер мен соңғы кездері заманауи үлгіде салынған әсем ғимараттар да, басқа қалаларда кездесе бермейтін жүз түрлі дарағы бар Дендросаябақ, жасыл желекке оранған «Наурыз алаңы», ерекше монументтермен әрленген «Тәуелсіздік бағы» сияқты орындар да кез келгеннің көзін тартып, көңілін аударатыны даусыз.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан Б.Ерназар
