- Оңтүстікте біздің заманымыздан бұрынғы бірнеше ғасыр бұрын пайда болған қалалардың көпшілігі ХVII-ХVIII ғасырларға дейін жеткен жоқ,-дейді белгілі ғалым, өлкетанушы Момбек Әбдіәкімұлы.
Оның айтуынша, әр түрлі тарихи оқиғаларға байланысты олардың көпшілігінің жермен-жексен болып кеткені былай тұрсын, кейбірінің аттары да жұрт есінде қалмады.
- Дегенмен, ғалымдардың дәлелдеуінше, орта ғасыр кезеңінде бір ғана Оңтүстік өлкесінде 25 өркениетті қала болыпты. Солардың қазіргі күндері қоныстары мен аттары сақталып, заманға орайғы қалаға айналып отырғандары онша көп емес. Оған керісінше, қазақ жеріндегі ортағасырлық атақты шаһарлардың басым бөлігінің бүгінде тек қалдықтары ғана жатыр. Археология ғылымы да көбіне жер бетінде сақталып қалмаған қалаларды зерттеуге ден қояды. Өйткені бүгінде көне аттары сақталып, заманға орайғы жаңарған шаһарларға айналған қалалардан гөрі жер бетінен жойылып кеткен кейбір қалалардың тарих үшін маңызы артығырақ. Әлбетте, Шымкент көне заманда Отырар, Сайрам, Сауран секілді даңқты қала болмағаны анық. Десек те, бір кездері шығыс пен батысты жалғаған Ұлы Жібек жолының керуендері аялдайтын қоныс болған. Солай десек те, оның замандар безбенінде қандай қала болғанын нақты анықтау үшін қазір кең көлемде архологиялық жұмыстар жүргізуге мүмкіндік жоқ. Себебі, ескі қаланың орнына қазір жаңа құрылыстар түсіп кеткен. Сол құрылыстардың астында қаншама тарихи сырлар жатыр, бірақ қазуға мүмкіндік жоқ,- дейді ғалым.
- Шымкент маңын ертеден-ақ қазақ жұртының арғы аталары – сақтар, үйсіндер, қаңлылар жайлады. Одан кейін ақ ғұндардың бір сілемі – эфталиттердің, сондай-ақ 552 жылы құрылған Түркі қағанатына қараған тайпалардың мекеніне айналды. Бұдан соң Түргеш, Қарлұқ, Қараған қағанаттарының басыбайлы ордасы болды,-дейді Шымкенттің тарихын терең зерттеген тарихшы, өлкетанушы Момбек Әбдіәкімұлы.
Ең маңыздысы, Ислам діні де қазақ жеріне осы Шымкент пен Сайрам жері арқылы тарады.
- Шымкент ХI-ХII ғасырларда Батыс Лиау патшалығы мен Хорезм билеушілерінің қоластына өтті. ХIII ғасырдың басында басталған Шыңғысханның қанқұйлы соғыстарының басым бөлігі де, одан кейінгі Ақсақ Темірдің алапат жорықтарының көбісі де осы қаланың маңында өтті. Иә, біз Шымкент дегенде, қашанда Оңтүстік атауын қоса ауызға аламыз. Бұл екі атау Қазақстан жағрапиясында егіз ұғым секілді болып кеткен. Ал енді осы Оңтүстік жері Қазақ хандығы құрылған тұста күллі Алаш жұрты үшін қандай маңызды рөл атқарды деңіз. Бір талассыз ақиқат – Қазақ хандығы орнаған уақыттан бастап, ұлысымыздың ордасының іргеленуі мен кеңеюі және түбі мен тегі тамырлас алаштық тайпалардың бір тудың астына бірігіп, жеке ел болу жолындағы тұңғыш күрестері, елдік мүдде тұрғысында жасаған алғашқы қадамдары, жиып айтқанда, бабаларымыздың Қазақ елі болып ұйымдасу мұратындағы барлық әрекеттері – осы Оңтүстіктен, нақтысы, Шымкент өңірінен бастау алған. Өйткені қазақ хандығы шартты түрде Оңтүстікке жататын әрі Шымкенттен қашық емес, Шу бойында құрылды. Қазақтың алғашқы хандары Керей мен Жәнібектен бастап, кейінгі Бұрындық, Тоғым, Бұйдаш, Қасым, Тәуекел, Хақназар, Есім хандардың барлығы – тегі қазақ тайпаларды бір ордаға ұйыстыру жолындағы күрестерінің дерлігін Оңтүстік жерінде өткізген. Себебі Қазақ хандығы құрылған кезде бізге ең көп дұшпандық жасаған Моғолстан мен Бұқар хандықтары болды. Жоғарыда аталған қазақ хандары аталмыш хандықтармен неше жыл бойы арпалысып өтті. Міне, осы арпалыстардың бәрінен Шымкент пен оның жұрты шет қалған жоқ,-дейді ғалым.
Белгілі тарихшы, ғалым Момбек Әбдіәкімұлының айтуынша, бүгінде Шымкентте туристік нысанға айналып жатқан «Ескі қалашық» Шымкентті Бұқар хандығы жаулап кезде, яғни ХVI ғасырда салынған.
- Ол ғасырда Шымкент бірде Қазақ хандығының, бірде Бұқар әмірлігінің қол астына өтіп тұрған. Кейін Шымкент қазақтарға түпкілікті өткен кезде бұл қамалда жергілікті ұлттан шыққан қала билеушілері отырған. Қамал ішінде қала билеушісінің резиденциясы, бай-шонжарлардың үйлері, бірнеше керуен сарай, кіші-гірім сауда, қолөнер орындары болған.
1808 жылы күзде Шымкентті Қоқан жаулаған кезде қамал ішіне сол хандықтың даруғалары мен әскері орналасады. 1864 жылы Шымкентті Черняев жаулаған кезде орыс әскері қамалды зеңбірекпен атқылап, шығыс жақ бетін опырып тастайды. Бірақ қамалдың басқа тұстарының қабырғалары ХХ ғасырдың басына дейін сақталып тұрған. Бірнеше гектарды алып жатқан қамалдың жаңа құрылысы кез келген адамды өз көрінісімен еліктіріп әкетеді. Оған кірген адамның көз алдына бірден өткен ғасырлардың тұрмысы мен өмір салты келеді. Болашақта осы қамал көптеген туристерді қызықтыратын орынға айналатыны сөзсіз. Сырттан келетін қонақтарды Шымкентте тағы не қызықтыра алады дегенге келсек, суы шипалы болып табылатын Қошқарата өзенінің қайнар көзі мен абаттандырылған жағасы да өзгеше гүлзарлы алқап. Ал осы күндері жаңарып жатқан қаладағы көшелер мен соңғы кездері заманауи үлгіде салынған әсем ғимараттар да, басқа қалаларда кездесе бермейтін жүз түрлі дарағы бар Дендросаябақ, жасыл желекке оранған «Наурыз алаңы», ерекше монументтермен әрленген «Тәуелсіздік бағы» сияқты орындар да кез келгеннің көзін тартып, көңілін аударатыны даусыз,-дейді ғалым.
- Жалпы осы уақытқа дейін Шымкентте үш үлкен өрттің ізі табылған. Тоғызыншы ғасырда Саманилер мемлекетінің билеушісі Исмайыл Самани Шымкент, Сайрам, Тараз қалаларында шабуыл жасады. Жергілікті халықтың арасында ислам дінін таратқан. Шымкент осы шапқыншылық кезінде көп зардап шеккен. Қаланың көлемі кішірейген,-дейді Б.Байтанаев.
Мыңдаған жылдар бойы бірге дамыған, Орталық Азиядағы өзіндік мәдениеті, өзіндік орны бар қос қала –Шымкент пен Сайрам қазір бір мегаполистің аумағында жатыр. «Сансыз баптардың мекені» атанған Сайрам да Шымкенттің туристік әлеуетін дамытуға зор серпін берерін анық.
- Сайрамның көне тарихы аңыздармен өрілген. Алайда біздің міндетіміз осы аңыз бен ақиқатты ажырату. Сайрамның 3 мың жылдық тарихы бар деген пікірмен ғылыми тұрғыдан келісу қиын. Қазба жұмыстары кезінде қаланың бірнеше жерінен мәдени ошақтар табылды. Тоғызыншы ғасырдан оның мәдени өрлеуі басталады. Исфиджаб Қазақстанда ислам дінін қабылдаған алғашқы қалалардың бірі. Ол мұсылман дінін таратушылардың негізгі тірек-қамалы болған. Тарихи деректерде қала қорғанының өте мықты екендігі жазылған. Қала тұрғындарына «олар қала сыртында ешкі сияқты, ал қамал ішінде жолбарысқа ұқсайды» деген сипаттама берілген. Осы мәліметтерден қала қорғанысының қаншалықты мықты болғандығын байқауға болады,- дейді Байтанаев.
