Жергілікті өлкетанушы, тарихшы Момбек Әбдіәкімнің айтуынша, «Шымкент» кейбіреулер айтқандай парсы сөзі емес.
– Біздің өлкеміздегі кейбір қалалар мен өзен-су атауларының шығу тегі және сол атаулардың этимологиясын нақтылауда зерттеушілер осы күнге дейін бір тұжырымға келе алмай жүр. Бұл мәселе – Шымкент атауына да қатысты. Мысалы, Бартольд, Радлов, Савин, Розов сынды атақты орыс ғалымдары Шымкент атауын соғды тіліндегі «шим», «шимин» «шемен», яғни «көк жайлау», «жасыл алқап» дегенді сипаттайтын сөзге – парсының қала ұғымын білдіретін «кент» сөзі жалғау арқылы түсіндіреді. Егер осы тұжырымға нансақ, Шымкент атауы – жасыл алқапта пайда болған қала дегенді білдіреді екен. Кейінгі зерттеушілердің барлығы да осы пікірді қуаттайды. Бірақ былай қарасаң, Оңтүстікте жасыл алқапта пайда болған қала бір ғана Шымкент емес қой. Негізінде, Шымкент атауы – «шым» деген сөзге байланысты шыққанына ешкімнің шүбәсі болмауы керек. «Шым» – ата-бабамыздың төл сөзі. Анықтап айтқанда, «шым» – кәдімгі өзен жағасындағы саздан ойылып бетінде көгалы немесе майда өскін шөбі бар ылғалды лай басқан топырақ кесіндісі. Ертеректе осы жердің тұрғындары Қошқарата жағасындағы ылғалды саздан шым ойып алып, үй тұрғызған. Уақыт өте келе, үйлер көбейіп, бұл жер үлкен қонысқа айналған. «Шым» атауына қала ұғымын білдіретін «кент» сөзі жалғанып, «Шымкент» атанған. «Кент» сөзі де парсылардан алынбаған. Ол да бүгінде архаизмге айналған, көне түркі сөзі. Мұны көне түркі тілінің мамандары да мақұлдайды. Айталық, Қазақстан аумағында орта ғасырда атауының екінші буыны «кент» болып келетін қаншама қалалар болған. Олардың атауларының бәрін парсылар қойған жоқ шығар?! «Кент» парсы сөзі болса, бүгінгі парсылар жайлаған елдерде ертеде түркілер тұрған Пенжикенттен басқа соңғы буыны «кентпен» бітетін қала, қоныс атаулары неге жоқ?-дейді өлкетанушы ғалым.
Шымкенттің 2200 жылдан астам тарихының бары ешқандай талас тудырмайды.
- Қазақстан жеріндегі көне қалалардың дерлігі Оңтүстікте өлкесіндегі болған. Мәселен, біздің эрамыздың басында, тіпті одан бұрынғы замандарда іргелері қаланған Түркістан, Отырар, Сығанақ, Сауран, Испиджап, тағы солар сияқты кезінде аттары шығып, даңқтары алысқа кеткен шаһарлардың барлығы – біз атаған оңтүстік өлкесінде орналасқан. Ал оңтүстік өлкесінің нақ кіндігі саналатын – Шымкент те осындай көне қалалардың қатарына жатады,-дейдәі жергнілікті тарихшы, өлкетанушы Момбек Әбдіәкімұлы.
- Тарихи әдебиетте Шымкент атауы Шарафаддин Йаздидің Ақсақ Темірдің жорықтары жайында жазған «Зафар-наме» атты еңбегінде кездеседі. Оның жазуынша, 1365-66 жылдары Ақсақ Темір Моғолстанға бара жатқан жорығында Шымкентте біраз күн аялдайды. Міне, осы жазба орта ғасырдағы Шымкент туралы жазылған алғашқы мәлімет болып есептеледі. Алайда, әлдебір қаланың қалыптасу уақытын тек тарихи жазбалармен ғана шектеп қоюға болмайтыны белгілі. Ғылым кез келген қала мен қоныстың пайда болуын археологиялық қазбалар арқылы анықтайды. Нақты деректерге жүгінсек, Шымкент қаласында алғашқы археологиялық жұмысты 1888 жылы Н. Остроумов деген ғалым жүргізген. Ол сонда бұл жерден VIII-Х ғасырларға жататын бұйымдарды тапқан. Сөйтіп, Шымкенттің Шарафиддин Йазди жазған уақыттан көп жыл бұрын пайда болғаны анықталған. Одан кейін өткен ғасырдың басында қаладағы ескі қамалдың түбін қазған археолог ғалымдар зороастралық дәстүрмен жерленген бір әйел мен еркектің мәйітін тапқан. Олардың 1500 жыл бұрын өмір сүрген адамдар екені анықталған,-дейді ғалым.
Ал 2003 жылы «Шымкенттің ортағасырлық кезеңін археологиялық қазбалар бойынша зерттеу» деген атпен жүргізілген кең көлемдегі қазба жұмыстары кезінде табылған көне жәдігерлер бұл қаланың өте ескі шаһар екенін айқындап берді. Сол кезде біздің заманымыздан бұрынғы II ғасыр мен заманымыздың II-III ғасырларына тиесілі аса құнды жәдігерлер табылды. Мұндай жәдігерлердің соғды мәдениетіне тән екені белгілі болды. Зерттеушілер табылған көне заттарға қарап, көне Шымкенттің тұрғындары сол уақыттағы Самарқан жұртымен тығыз байланыста болған деп нақты байлам жасады.
Шымкент қаласының аумағында ежелгі сақ-үйсін дәуірінен қалған көптеген тарихи орындар бар. Мұндай пікірді белгілі тарихшы, өлкентанушы Момбек Әбдіәкімұлы білдірді.
– Ғалымдар әлі күнге дейін Қазақстан аумағындағы тау-жоталардың етектерінде және өзен-сулардың жағасында жиі кездесетін жасанды төбелерге жіті көңіл аудармай жүр. Негізінде, қазақ даласындағы мұндай жасанды төбелер екі топқа бөлінеді. Бірі тобы – жазық жерлерде белгілі бір тәртіппен тұрғызылған қарауыл төбелер, екіншілері – тау-жота етектері мен өзен-су жағасында салынған төрткүл немесе төбесі үшкіл дөңгелек төбелер. Алыстан келе жатқан жауды қарап отыру үшін салынған қарауыл төбелердің қай заманда, қандай хандық пен мемлекеттің тұсында салынғаны көбіне белгісіз, ал екінші топқа жататын төбелер біздің заманымыздан бұрын әлденеше ғасыр бұрын өмір сүрген сақ, үйсін, қаңлы дәуірінде тұрғызылған. Мәселен, мұндай төбелерді шығыста «Сақ обалары» немесе «Сақ қорғандары» дейді. Жетісуда «Сақ-Үйсін төбе» дейді. Оңтүстік пен Ташкент төңірегінде «Қаңлы-Үйсін обалары» делінеді. Мұндай төбелерді өлкемізде осыдан бірнеше мың жыл бұрын жайлаған Сақ, Үйсін тайпалары тұрғызған. Әр тайпаның көсемі мен ықпалды адамдары өздері отырған аумақтағы жанға жайлы, желден ық немесе ыстықта салқын болып келетін өзен-су жағаларына биік төбелер тұрғызып, сонда отбасымен тұрған, керек кезде жиын өткізіп ел мәселесін шешкен. Былайша айтқанда, ондай төбелер ру-тайпа билеушілерінің резиденциясы қызметін атқарған. Қазіргі Шымкенттің орнында мұндай төбелер өте көп. Мысалы Дулати көшесінің басында, Қапал батыр көшесінің бойында, ескі Фосфор зауытының жолында олар әлі сақталып тұр. Қарасу өзенінің қазіргі Жанкелдин көшесін кесіп өтетін тұсындағы биік төбе 1960 жылдардың ортасына дейін тұрған. Кейін сол жерге үйлер тұрғызылған кезде сырылып тасталған. Бұрынғы пресс автоматтары зауытының маңында да үлкен төбе болған. Ол 1941 жылы осында Воронежден көшіріліп әкелінген жаңағы зауыт салынғанда тегістеліп кеткен. Көнекөздердің айтуынша, сол кезде әлгі төбені бұзып жатқан бульдозерші алтын тауып алыпты. Бұл алтын осында пәлен мың жыл бұрын жерленген тайпа көсеміне тиесілі болса керек... Міне, аралары өте жақын орналасқан осынау сақ-үйсін төбелерінің нақ Шымкент жерінде болғаны да – бұл қаланың өте көне қоныс екенін айқындайды,-дейді ғалым.
