Қазақстандағы көне қалалардың қатарына Сайрам, Отырар, Тараз, Сауран, Сығанақ тағы басқа да қалалар жатады. Осыдан біраз жыл бұрын Тараз қаласы 2 мың жылдығын атап өткен.
2000 жылы Түркістан 1500 жылдық мерейтойын тойлады. Шымкент қаласының 2200 жылдығы туралы мәселе соңғы оншақты жылдың төңірегінде айтыла бастады.
Жазба тарих бойынша Шымкент қаласы ХІV ғасырда пайда болған. Дәлірегі ол деректерде осы кезден бастап атала бастайды. 1366 жылы Әмір Темірдің жорықтарын жазып отырған Шараф-ад-Дин Йезди өзінің «Зафар-нама» атты тарихи шығармасында Моғолстанға жорыққа аттанып бара жатқан Әмір Темір әскерінің «Испиджабқа жақын орналасқан Чемегень» деген қонысқа кез болғанын жазыпты. Бұл Шымкент туралы табылған ең көне жазба дерек болып саналады. Күні кешеге дейін қаланың пайда болған уақыты да осы мерзіммен байланыстырылатын.
Алайда археологтар мүлдем басша пікірде. «Шымкент кем дегенде бұдан 2200 жыл бұрын пайда болған» деген елең еткізерлік болжамды алғаш рет 2003 жылы жергілікті археолог-ғалым Бауыржан Байтанаев жасаған еді. Облыс орталығының көне орнында қазба жұмыстарын жүргізген ол бұған нақты дәлел таптық деген.
Одан беріде Ұлттық ғылым академиясының академигi, тарих ғылымдарының докторы, профессор Карл Байпақов, Ә.Марғұлан атындағы археология институтының ғылыми қызметкерi А.Грищенко, қалалық мәслихаттың депутаттары Ғани Ташқараев, Нұрғазы Бұқарбаев баспасөз мәслихатын өткiзіп, Шымкенттің жасын анықтауға қатысты қазба жұмыстарының жалғасатынын мәлім етті. Баспасөз мәслихатында Карл Байпақов Шымкенттің жасының нақты қаншада екенін айғақтайтын қазба жұмыстарына жергілікті ғалымдармен бірге Англиядан, Франциядан, көршiлес Өзбекстаннан да мамандар шақырылатынын мәлімдеді. Шақыртылған мамандар да қаланың екі мың жылдан астам тарихы бары екендігін дәлелдедік деді. Археологтардың халықаралық ғылыми конференция барысында Канада, Франция, Бельгия, Англия, Ресей, Әзірбайжан, Өзбекстан мемлекеттерінен келген ғалымдар Шымкенттің 2200 жылдық тарихы барын бір ауыздан растады. ЮНЕСКО былтыр Шымкенттің 2200 жылдығын атап өтуді 2020 жылы өтетін халықаралық мерейтойлар тізіміне енгізді. Сонымен бірге Шымкент 2020 жылы ТМД мемлекеттерінің Мәдени астанасы атанды.
Миллионнан астам тұрғыны бар Шымкенттің тарихына қатысты соңғы жылдары өте батыл тұжырымдардың жасалғаны рас. Қаланың тарихи орны «Цитадельде» немесе «Ескі қалашақта» жүргізілген қазба жұмыстары қаланың жасы біз ойлағаннан әлдеқайда көне екендігін көрсетті.
Шымкент көптеген зерттеушілердің пікірінше, Қазақстанда өзінің тарихи орнын сақтап қалған бірден-бір ірі қала болып есептеледі. Қаланың сан ғасырлық тарихы жатқан «Ескі қалашыққа» соңғы кездері қызығушылық артып келеді. Бұл жер туристердің орталығына айналды. Осы бағытта көптеген жобалар бар. «Ескі қалашық» «Туристік саланы дамытудың 2019-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» аясындағы туристендіру картасының ТОП-50 нысанының тізіміне енгізілген.
Мамандардың айтуынша, Шымкенттің туристік әлеуеті зор. «Ескі қалашық» Тәуелсіздік саябағы, Ордабасы алаңы, Қошқар ата өзені секілді жақын орналасқан нысандармен бірлесе тартымды туристік дестинация ретінде қалыптасатын болады.
Ғалымдардың айтуынша, «Цитадельдегі» мәдени қабат 14 метрді құрайды. «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында қаланың тарихи орнында қазба жұмыстары жүргізіліп, археологтар ежелгі және ортағасырлық қаланың даму динамикасын сипаттайтын қызықты мәліметтер берді.
Сол арқылы қаланың қалыптасу уақыты біздің заманымызға дейінгі 2 ғасыр екендігі анықталды. Яғни, Шымкент 2200 жылдық тарихы бар қала. «Цитадель» Қазақстанда Бүкіләлемдік туристік нысандардың тізіміне енген төрт орынның бірі болып табылады. Мұндағы жұмыстар пилоттық жоба ретінде жүзеге асырылуда. Келешекте нысан туристерге Шымкенттің көне тарихы туралы жан-жақты мәлімет бере алатын, туристердің қызығушылығын тудыратын орталыққа айналады деген сенім бар.
Шымкенттің 2200 жылдық тарихы бар. Мұндай батыл пікірді белгілі ғалым Бауыржан Байтанаев екі мыңыншы жылдардың басында айтқан болатын. Алғашқыда бұл пікірмен тарихшылар келісе қойған жоқ. Шымкент жазба деректерде 14 ғасырдан бастап кездеседі. Қаланың тарихы одан 1500-1600 жыл бұрын басталған деген байлам жасау үшін жеткілікті дәлел керек еді. Алайда қаланың тарихи орнында Байтанаевтың жетекшілігімен жүргізген археологтар бұлтартпас жәдігерлерді тапты. Осыдан бірнеше жыл бұрын Шымкентте отандық, шетелдік археологтардың қатысуымен өткен ғылыми конференцияда қаланың бұдан кемінде 2200 жыл бұрын пайда болғаны ресми түрде жария етілді.
- Қаланың тарихи орны-«Цитадель» нысанына жуырда «Көне қамал» деген атау берілді. Көне қамалдың тарихы өте тереңде жатыр. Ол осыдан мың жыл бұрын да болған. Қытайлық будда монахы, атақты саяхатшы Сюаньцзан оны жетінші ғасырда суреттеп жазған. Қаланы екі мың жылдан астам тарихы бар деген пікірмен кейбір азаматтардың келіспегені рас. Кешегі отаршылдық дәуірінен қалған «өзін өзгелерден төмен санау» психологиясы бізде әлі де бар,-деді ғалым.
Шымкенттің Орталық Азияда мәдениеті дамыған Самарқан, Бұхара сияқты қалалармен бір заманда пайда болған. Жергілікті өлкетанушылар арасында «қаланың іргетасын соғдылар қалаған» деген пікір де бар. Алайда Байтанаев мұның негізсіз екендігін айтып отыр.
- Біздің тұжырымымыз бойынша 2200 жыл бұрын Сырдарияның төменгі ағысында өмір сүрген тайпалар осы жаққа қарай үдере көшкен. Оған Сырдария арнасының өзгереуі себеп болған. Ташкент, Отырар, Шымкент, Тараз сияқты қалалардың пайда болуы осы кезге сәйкес келеді. Өткен ғасырдың сексенінші жылдары Ташкент қаласының екі мың жылдығы атап өтілді. Қазір өзбек ғалымдары қаланың тарихын тағы екі жүз жылға ұзартты. Олар өздерінің зерттеулерінде менің де еңбектеріме сүйенген. Дәл қазіргі уақытта Шымкенттің 2200 жылдық тарихы бар екендігі дәлелденді. Яғни, үшінші мегаполисті ғылыми негізге сүйене отырып Қазақстандағы ең көне қала деп айтуға болады,-дейді ғалым.
Археологиялық қазба жұмыстары кезінде Шымкенттің 9 ғасырға дейін мәдени, сауда-саттығы дамыған қала болғаны анықталып отыр. Қытайдың атақты саяхатшысы Сюаньцзан сол заманда айналасындағы кішігірім қалалардың Шымкентке бағынатынын жазған.
- Тоғызыншы ғасырдан кейін Исфиджаб алдыңғы орынға шықты. Қала мың жылға жуық уақыт Исфиджабтың көлеңкесінде қалып қойды. 18 ғасырдан бастап Сайрамның дамуы құлдырады, енді Шымкент жетекші қалаға айналды. Шымкент жазба деректерде Шарафаддин Иездидің Ақсақ темірдің жорықтары туралы жазған «Жеңіс кітабында» ұшырасады. Кітапта жалайыр тайпасынан шыққан қолбасшы Бахрамның Жетісуға кетіп қалғаны, ал қару-жарақтары мен арбаларының Шымкенттен табылғаны жазылған, -дейді белгілі археолог-ғалым Бауыржан Байтанаев.
Шымкенттің тоғызыншы ғасырдан бастап тоқырауға ұшырауына не себеп? «Цитадельде» жүргізілген қазба жұмыстары қалада үлкен өрттің болғанын дәлелдеп отыр.
