Тарихымызға куә боларлық кітаптардың бірі – Авеста бұдан 2600 жыл бұрын жазылған діни кітап. Онда Орта Азиядағы басқа ел, қалалары қатарында Сайрам жайлы да жазылған.
Сайрамның жасы 2,5 мың жылдан асады екен. Бұл кітапта Сайрам деп жазылған . Себебі , басқа ел халық сөздерін, атауларын қазіргі сауатты заманымызда да қате жазу болып тұратынын ұмытпаған жөн . Иранда Сайрамды- Сайргим деп жазған.
Бүгінгі күнде де кейбір мемлекеттер халықтар аты өз тіліне лайықты атай салу ұшырасады. Шыңғыс хан тарихшылары Сайрамды Сай-лан, Қыттай жылнамашылары болса Нушиган, Бейшуйху және басқа да аттармен атаған. Халық арасында кейбір мақалаларда да Саремды- “Сони-айем-екінші заманның басталуы” деп баяндалады. Нұх пайғамбар заманында әлемді ттопан су басады. Нұх пайғамбар даялаған кемеде қос-қостан жануарлар және иман келтірген бір топ адамдар тірі қалған. Кеме саремге жақын жердегі Қазығұрт тауының төбесіне келіп қонады. Аңыздарда сол тірі қалған жануарлар Саремда- “Сони- айем”- екінші өмірді бастаушылар деп айтылады.
Бұл кітапшада (Авеста) айтылған “Рисола” нұсқасында да көптеген ғалымдар кітаптарында да Саремда- Сайрам- “Сайлық тастақ сай”, Исфижап –“екі дария аралығы”, Мадинатал Байзо –“Ақ қала”, Урункент – “Ақ қала” аттары болғандығы атап айтылған.
Сайрамда “Қаңқа” деген жер болған екен, бұл жердегі Төрткүл төбелерді өзара байланыстыратын жер асты жолы болған.
Сайрамдағы кейбір бұйымдарда Исламнан да ілгері пайғамбарларға арналған жәйлар, жазулар , белгілердің ұшырауы көңіл аударарлық жәйт.
Сайрамдағы Қожа салық және Бибі Ғияз қабірлерін Қызыр пайғамбардың ата-аналарының қабірлері дейді. Тіпті , Қызыр алейкиссалам мешіті ХХ ғасырға дейін сақталған, күмбезі осы күнге дейін сәуллесін шашып тұр.
Қаланың ортасындағы Ыдырыс мешіті жайллы көптеген аңыздар бар. Адам атаның немересі осы қаланы салып, осы жерде отыз жыл өмір сүрген. Мешіт жанындағы Қызыр мешітіндегі жер асты-шілдехана болған.
Көп ғалымдардың айтуынша, мешіт қабырғасындағы жазу исламнан бұрын пайда болғаны, оны әлі ешкім оқи алмағандығы таң қаларлық жәйт. Мешіт осы уақытқа дейін бірнеше рет қаланған.
“Рисолада” (арнауда) айтылыуынша , Иса пайғамбар заманында Сайрам және оның төңірегіндегі халықтар отқа , яғни күнді отты ұлылап , оған табыну зардуштий (зароастризм) діндегілер еді. Сонымен қатар биік дуалдар мне қоршалған қорғандар болғандығы да айтылады, бұл ежелгі Сайрамға да қатысты еді.