«Шымкенттің жасына деген қызығушылық төңкеріске дейінгі кезеңде пайда болды», - дейді Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология институтының директоры, ҚР ҰҒА академигі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Бауыржан БАЙТАНАЕВ. . – Академик Василий Бартольд ортағасырлық жазба деректерге сүйене отырып, Шымкент алғаш рет тарихшы Шараф ад-дин Йездидің «Зафар-наме» еңбегінде «Сайрам маңындағы ауыл» деп аталғанын атап көрсетті. Онда былай делінген: «Бехрам Джелаир Тимур мен Кейхосровтың рұқсатынсыз және рұқсатынсыз Джете әскерімен Ташкенттен Сайрамға кетті. Тимур мен Кейхосровтың вагондары Бехрамда болды, сосын олар өз адамдарымен бірге сол жаққа қарай жүгірді. Сайрамға келгенде, олар арбаларын Шымкент ауылынан тапты». Бұл оқиға 1365-1366 жылдарға жатады».
Шымкенттің XII ғасырда болғаны туралы негізгі дәлел қалада Қожа Ахмет Ясауидің замандасы Баба-дервиштің сүйегі жерленген деген тұрғындардың хабарламасы болды. Алайда, дереккөздерде қаланың бірінші рет айтылуы оның осы уақытта пайда болғанын білдірмейді. Қаланың қызмет ете бастауы туралы сұраққа Бауыржан Байтанаевтың басшылығымен жергілікті елді мекенде жүйелі түрде жүргізілген археологиялық зерттеулер ғана жауап бере алар еді.
Алғаш рет 2003-2004 жылдар аралығында қаланың жасын анықтау жобасын Шымкент қаласының әкімдігі қаржыландырған. Мұның алдында М.Әуезов атындағы ОҚМУ мен Қазақстан археология институтының бірлескен археологиялық экспедициясының үш жылдық жұмысы өтті.
«Алғашқы ауқымды зерттеулер Шымкент 14 ғасырда пайда болды деген пікірді бірден жоққа шығарды», - деп түсіндіреді Б.Байтанаев. - Барлығы XII ғасырда оның ірі қала орталығы болғанын көрсетті. Археологиялық зерттеулер біздің дәуірімізге дейінгі III-II ғасырлардағы қаланың алғашқы қоныстық құрылымдарының пайда болу хронологиясын анықтауға мүмкіндік берді. Дегенмен, біз бұрынғы кезеңдегі материалдарды таптық, олар біздің дәуірдің тоғысында және одан да ертерек кездер болды ».
Өкінішке орай, уақыт көне шаһарды аямады – бір кездегі үлкен әрі гүлденген көне қоныстан қазіргі Шымкенттің дәл ортасында орналасқан қорған ғана аман қалды.
«Шымкент қалашығы өте үлкен болды, ол 200 гектар жерде орналасқан», - дейді археолог. – Ол бүгінгі Ескі қаланың аумағын, базар мен «Дархан» автовокзалын, «Қарасу» ықшамауданын алып, тіпті «Қайтпасты» да басып алды. Мұның бәрі бір елді мекен болды. Бізге тек цитадель қалды, оны әлі де зерттеп, қалпына келтіру немесе консервациялау қажет. Бірақ мұндай жұмыс тез жасалмайды - кем дегенде жеті жыл қажет болады».